تحلیل چرایی عدم استفاده از لفظ «معجزه» در قرآن و روایات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، گروه قرآن و حدیث

2 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران

چکیده

یکی از کهن­ترین مسائل علوم قرآن، موضوع اعجاز قرآن است که در قرآن و روایات با نام­های «آیه»، «بیّنه»، «برهان»، «سلطان»، «حجت» و ... از آن یاد شده است. بررسی سیر تاریخی موضوع، نشان از استعمال و رواج «معجزه»، «اعجاز» و «خرق عادت» از سوی متکلمان در قرن‌های 3 تا 5 هجری قمری دارد. با پیش­فرض حجیت الفاظ قرآن، مسأله و دغدغه اصلی در این رابطه، آن است که عدم استفاده قرآن و روایات از لفظ معجزه و تأسی اهل بیت (ع) به استعمال واژه­های مرسوم در قرآن (فارغ از روایات اندک موجود با لفظ معجزه که نیاز به تحلیل و بررسی دارد) چه دلیلی داشته است؟ در کاوش انجام­شده با روش توصیفی تحلیلی روشن شد که الفاظ قرآنی علاوه بر در­برداشتن معنای معجزه و خرق عادت مصطلح و رویکرد نبوت­شناسانه، دارای رویکردی معرفت­شناسانه با اهداف تربیتی و هدایتی بوده است و این امر، نشان­ از حکمت خداوند در گزینش واژه­ها داشته و ما را به سمت پیروی و رواج واژگان قرآنی سوق خواهد داد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. قرآن کریم
  2. نهج البلاغه، نسخه دکتر صبحی صالح، دارالهجره، قم، بی تا.
  3. صحیفه سجادیه، انتشارات پیام آزادی، تهران، 1384.ش.
  4. آلوسی، محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415.ق.
  5. ابن بابویه، محمد بن علی(شیخ صدوق)، علل الشرایع، کتابفروشی احمدی، قم، 1385.ش.
  6. ابن تیمیه، شرح العقیده الاصفهانیه، الکتب العصریه، بی جا، بی تا.
  7. ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل و الهواء و النحل، دارالکتب العلمیه، بی جا، بی تا.
  8. ابن خلدون، مقدمه، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1398.ق.
  9. ابن رشد، محمد بن احمد، تهافت التهافت، دارالفکر، بیروت، بی تا.
  10. ابن عطیه اندلسی، عبدالحق، المحررالوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1422.ق.
  11. ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1419.ق
  12. ابن منظور،محمد بن مکرم، لسان العرب، دار صادر، بیروت، 1414.ق.
  13. ابن الندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، دارالمعرفه، بیروت، بی­تا.
  14. ابن هشام، السیره النبویه، تحقیق: مصطفی سقا و ...، چاپ دوم، بی نا، قاهره، 1955.م.
  15. ابوحجر، احمد عمر، التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان، دارالمدار الاسلامی، بیروت، 2001.م.
  16. ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحرالمحیط فی التفسیر، دارالفکر، بیروت، 1420.ق.
  17. اربلی، کشف الغمه، تحقیق: هاشم رسولی محلاتی، انتشارات بنی هاشمی، چاپ اول، تبریز، 1381.ق.
  18. اسدآبادی، قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، الدار المصریه، بیروت، بی تا.
  19. اسعدی،محمد،درآمدی بر نظریه معناشناسی مستقل فرازهای قرآنی در پرتو روایات تفسیری، بوستان کتاب، قم،1387.ش.
  20. امین اصفهانی، نصرت بیگم، مخزن العرفان فی تفسیر القرآن، موسسه بانو امین، بی تا.
  21. ایازی، سید محمدعلی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، موسسه الطباعه و النشر، تهران، 1386.ش.
  22. ایجی، میرسیدشریف، شرح المواقف(جرجانی)، الشریف الرازی.نرم افزار کلام مرکز تحقیقات اسلامی نور.
  23. ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن، ترجمه:احمد آرام، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، 1370.ش.
  24. الباقلانی، ابی بکر محمد بن الطیب، اعجازالقرآن، تحقیق:سید احمد صقر، دارالمعارف، قاهره، بی تا.
  25. بغدادی، اصول الایمان، دار و مکتبه الهلال، نرم افزار کلام مرکز تحقیقات علوم اسلامی نور.
  26. بلاغی، محمد جواد، آلاءالرحمن فی تفسیر القرآن بنیاد بعثت، قم، 1420.ق.
  27. بنت الشاطی، عایشه عبدالرحمن، الاعجاز البیانی للقرآن و مسائل نافع ابن ارزق، دارالمعارف مصر، 1391ق.
  28. بیضائی، عبدالله بن عمر، انوارالتنزیل و اسرارالتاویل، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1418ق.
  29. تطور دراسات اعجاز القرآن، مطبعه الامه، بغداد ؛ 1972.م.
  30. تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، الشریف الرازی.نرم افزار کلام مرکز تحقیقات اسلامی نور.
  31. تفسیر منسوب به امام حسن عسگری علیه السلام، مدرسه امام مهدی علیه السلام، چاپ اول، قم، 1409.ق.
  32. جرجانی، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، دلائل الاعجاز فی علم المعانی، تحقیق: عبدالحمید هنداوی، انتشارات دارالکتب العلمیه، بیروت، بی­تا.
  33. جفری، آرتور، واژه‌های دخیل در قرآن، ترجمه:فریدون بدره ای، تهران، توس، 1385.
  34. جوادی آملی، عبدالله، علی بن موسی الرضا و الفلسفه الاسلامیه، دارالاسراءللنشر، قم، 1374.
  35. جوینی، عبدالملک، الارشاد الی قواطع الادله فی اول الاعتقاد، دارالکتب العلمیه، بیروت، بی تا.
  36. حدادعادل، غلامعلی، دانشنامه جهان اسلام، انتشارات بنیاد دائره المعارف اسلامی، تهران، 1384.
  37. حقی بروسوی، روح البیان، دارالفکر، بیروت، بی تا.
  38. حلی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، نرم افزار نورالحکمه 3
  39. خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن حسن، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، دارالاضواء، بیروت، بی­تا.
  40.    ـــــــــــــ، ـــــــــــــ، تصورات یا روضه التسلیم، ، جامی. نرم افزار.
  41. خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، (نرم افزار مرکز تحقیقات اسلامی نور)
  42. دنیزماسیون، قرآن و کتاب مقدس درون مایه‌های مشترک، مترجم:فاطمه سادات تهامی،تهران،دفتر پژوهش و نشر سهروردی، 1389.ش.
  43. دیاری بیدگلی، محمد تقی، آسیب شناسی روایات تفسیری، سمت، تهران، 1390.ش.
  44. دیاری، محمد تقی، درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، دانشگاه قم، 1385.ش.
  45. رئیس اعظم شاهد، اعجاز از دیدگاه مستشرقان، مرکز جهانی علوم اسلامی ، قم،1386.ش.
  46. راغب اصفهانی، جامع التفاسیر، تحقیق:احمد حسن فرحات، دارالدعوه، کویت، 1405.ق.
  47. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم-الدار الشامیه، دمشق و بیروت، 1412.ق.
  48. الرافعی، مصطفی صادق، اعجاز قرآن و بلاغت محمد، بنیاد قرآن،تهران،1360.ش.
  49. رشیدرضا، سید محمد، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار، دارالمعرفه، بیروت، بی تا.
  50. رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، کتاب مبین، رشت، 1380ش.
  51. رضوانی، روح الله، مبانی کلامی اعجاز قرآن، مرکز بن المللی ترجمه و نشر المصطفی، قم، 1391.ش.
  52. الرمانی والخطابی و الجرجانی، ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، محمد زغلول سلام و ..، دارالمعارف مصر، قاهره، 1387.ق.
  53. زرکشی، بدرالدین، البرهان فی علوم القرآن، دارالمعرفه، بیروت، بی تا.
  54. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، دارالکتاب العربی، بیروت، 1407.ق.
  55. سیدی، سیدحسین، سیر تاریخی اعجاز قرآن، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، قم، 1392.ش.
  56. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن،دار ابن کثیر،بیروت،1993م.
  57. ـــــــــــــ، ـــــــــــــ، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، تحقیق:احمد شمس الدین، دارالکتب العلیمه، بیروت، 1408.ق.
  58. شریعتی، تفسیر نوین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1385.ش.
  59. شریف مرتضی، الموضح عن جهة اعجاز القرآن (الصرفه)، تحقیق محمد رضا انصاری قمی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، 1382ش.
  60. شهرستانی، نهایه الاقدام فی علم الکلام، دارالکتب العلمیه، نرم افزار کلام مرکز تحقیقات اسلامی نور.
  61. طباطبایی، محد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417.ق.
  62. ـــــــــــــ،ـــــــــــــ،اعجاز قرآن،مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1362.
  63. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصرخسرو، تهران، 1372.ش.
  64. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، دارالمعرفه، بیروت، 1412.ق.
  65. طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق:حسینی اشکوری، انتشارات مرتضوی، تهران، 1375.ش
  66. طنطاوی جوهری، الجواهر فی تفسیر القرآن، دارالفکر، بیروت، بی تا.
  67. عبدالعزیز عرفه، قضیه الاعجاز القرآنی و اثرها فی تدوین البلاغه العربیه،عالم الکتب،بیروت،1985م.
  68. علامه حلی، ارشاد الطالبین،تحقیق:رضا استادی،قم،1363ش.
  69. العمری، احمد، مفهوم الاعجازالقرآنی، دارالمعارف، قاهره، بی تا.غزالی، ابوحامد، احیا علوم الدین، بیروت، دارالکتاب العربی، بیروت، بی تا.
  70. فاضل مقداد، ارشادالطالبین الی نهج المسترشدین، کتابخانه آیه الله مرعشی، قم، بی تا.
  71. فخر رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر ، مفاتیح الغیب، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1420.ق.
  72. ـــــــــــــ، ـــــــــــــ، تفسیر کبیر، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1422.ق.
  73. ـــــــــــــ، ـــــــــــــ،  نهایه الاعجازفی درایه الاعجاز، تحقیق:احمد حجاری السقا،دارالجیل، بیروت و مکتب الثقافی قاهره، 1412.ق.
  74. ـــــــــــــ، ـــــــــــــ، المحصل، دارالرازی، نرم افزار کلام مرکز تحقیقات کامپیوتری نور.
  75. فراهیدی،خلیل بن احمد، العین، انتشارات هجرت، قم، 1410.ق.
  76. فضل الله، سیدمحمدحسین، تفسیر من وحی القرآن،دارالملاک لطباعه و النشر، بیروت ،1419.ق.
  77. فیروزآبادی، محمد، القاموس المحیط، دارالجیل، بیروت.بی­تا.
  78. قدردان قراملکی، محمد حسن، معجزه در قلمرو عقل و دین، بوستان کتاب، قم، 1381.ش.
  79. قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، انتشارات ناصرخسرو، تهران، 1364.ش.
  80. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق : علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، دارالمکتب الاسلامیه،بی جا.1407.ق
  81. مجلسی، محمد باقر، بحار­الانوار، تحقیق: جمعی از محققان، دار احیاء التراث العربی ،بیروت، 1403ق.
  82. مصباح، محمدتقی، قرآن شناسی، موسسه امام خمینی،قم،1385.ش.
  83. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، بخش لغتنامه نرم افزار جامع الاحادیث مرکز تحقیقات کامپیوتری نور.
  84. مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، انتشارات صدرا، قم، 1359.ش.
  85.  ـــــــــــــ، ـــــــــــــ، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، بی­تا، نرم افزار کلام مرکز تحقیقات علوم اسلامی نور.
  86. معرفت، محمد‌هادی، تلخیص التمهید، موسسه النشر الاسلامی، قم، 1435.ق.مفید، محمد بن نعمان (شیخ مفید)، النکت الاعتقادیه، المکتبه المرتضویه، تهران، 1393ق.
  87. ملاعمرحویش، تطور دراسات اعجاز القرآن و اثرها فی بلاغه العربیه، مطبعه الامه، بغداد، 1907.م.
  88. ملکیان، مصطفی، مسائل جدید کلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی حوزه علمیه قم، 1372.ش.
  89. مودب، سیدرضا، اعجاز قرآن در نظر اهل بیت عصمت، انتشارات موسسه احسن‌الحدیث، قم، 1379ش.
  90. نراقی، مهدی، انیس الموحدین، انتشارات الزهرا، بی جا، بی تا.
  91. نصار، حسین، اعجازالقرآن، مکتبه المصر، بیروت،1999.م
  92. نعیم الحمصی، فکره الاعجاز القرآن، چاپ دوم، بی نا، بیروت، 1400ق.
  93. هیتو، محمدحسن، المعجزه القرآنیه، موسسه الرساله، بیروت، 1421ق.
  94.  آذرنوش، آذرتاش و موسوی اندرزی، نرجس، مفاهیم آیه در دوره پیش از اسلام: تبارشناسی و معناشناسی، مجله علمی پژوهشی انجمن ایرانی زبان و ادبیات عربی، ش17، زمستان 1389.ش.
  95. بلاطه، عیسی، درآمدی بر سیر تطوری نظریه اعجاز قرآن، ترجمه مهرداد عباسی، آیینه پژوهش، ش113 ، ص2 تا10.آذر و دی 1387ش.
  96. پهلوان، منصور، تحقیق در وجه اعجاز قرآن کریم،مجله سفینه،1382،قابل دسترسی در http://www.maarefquran.org
  97. ریچارد مارتین، سیر تاریخی اندیشه اعجاز قرآن ،ترجمه:سید علی آقایی، فصلنامه پژوهشهای قرآنی،ش54و55،ص262تا289، 1387ش.
  98. ریچارد مارتین، نقش معتزله بصره در شکل گیری نظریه اعجاز قرآن، ترجمه:مهرداد عباسیJournal of Near Eastern Studies, Vol. 39, No. 3 (Jul., 1980), 175-189.
  99. شبیری، محمدجواد، درنگی در واژه «تَنَقَّبَتْ» در زیارت عاشورا (2)، سایت پژوهشکده                باقرالعلوم،http://www.pajoohe.com/25513/print.php?UID=38908،17/7/1389.ش.
  100. کاظم زاده، موسی، اعجاز قرآن در احادیث رضوی، بنیاد بین المللی فرهنگی امام رضا،1391.ش
  101. کریمی نیا، مرتضی، ریشه‌های تکوین نظریه اعجاز قرآن و تبیین وجوه آن در قرون نخست، مجله پژوهشهای قرآن و حدیث، دوره 46، شماره 1، صفحه 113-144،تابستان 1392.ش.
  102. -        لطفی، مهدی، مقاله تفسیر امام حسن عسگری، دانشنامه موضوعی قرآن کریم. http://cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=6016
  103. مقاله اعجاز قرآن ( انگلیسی)، دائره المعارف اسلامی، کتابخانه و مرکز اطلاع رسانی بنیاد دائره المعارف اسلامی چاپ حیدرآباد هندوستان، 1933.م.
  104. مودب، سید رضا، اعجاز تاریخی قرآن، دوفصلنامه قرآن و علم، ش7، ص69-92،  پاییز و زمستان 1389.ش.
  105. موسوی، سیدمهدی، بایسته‌های اسلامی سازی علوم انسانی از منظر محمد نقیب العطاس، فصلنامه پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی صدرا، ج2ویژه نامه نخستین کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی، ش1، بهار1391.ش.
  106. مهریزی، مهدی، رابطه قرآن و حدیث،فصلنامه علوم حدیث،ش29،1383.ش.(دسترسی در سایت نورمگز)
  107.        ــــــ، ــــــ، قلمرو حجیت حدیث، فصلنامه علوم حدیث،ش53، 1388.ش.(دسترسی در سایت نورمگز)
  108. موسوی، معناشناسی آیه در قرآن و عهدین (رساله دکتری)، استاد راهنما: دکتر محمد باقر حجتی، دانشکده الهیات گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران، بی­تا.
  109. ایازی، جزوه اعجاز، پاییز 1382، قابل استفاده در سایت:http://www.ayazi.net/.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 09 آذر 1393
  • تاریخ بازنگری: 10 دی 1393
  • تاریخ پذیرش: 09 اسفند 1393

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار