بررسی فضایل اهل بیت علیهم السلام در تفسیر روح‌المعانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناس‌ارشد علوم قرآن و‌حدیث دانشگاه سیستان‌وبلوچستان

2 دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه سیستان و بلوچستان

3 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

اهل بیت عصمت و طهارت در تبیین و تفسیر آیات قرآن نقش به سزایی بر عهده داشته‌اند؛ علاوه بر شیعیان، مفسران اهل سنت نیز از این تفاسیر بهره جسته‌اند. آنان اغلب به فضایل و جایگاه اهل بیت (ع) در تفسیرشان اشاره داشته‌اند که خود حاکی از جایگاه والای اهل بیت (ع) در تفسیر می‌باشد؛ آنها چاره‌ای جز ذکر تعالیم اهل بیت (ع) در تفسیر و ذکر برجستگی‌هایشان ندارند. آلوسی از بزرگ مفسران اهل سنت در قرن سیزده می‌باشد که در تفسیر خود، (روح‌المعانی) به ذکر فضایل اهل بیت (ع) و والایی جایگاهشان، ذیل برخی آیات اشاره می‌کند. نوشته حاضر به روش توصیفی- تحلیلی با تتبع در تفسیر روح‌المعانی به بررسی فضایل اهل بیت (ع) در دوحوزه فضایل خاص و فضایل مشترک، می‌پردازد. البته در پاره‌ای از موارد آلوسی با دیدگاهی تردید آمیز به فضایل اهل بیت (ع) می‌نگرد.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم، با ترجمه محمد مهدی فولادوند.
ابراهیمی‌راد، محمد (1386ش)، «نقد شبهه آلوسی بر امامت ائمه علیهم السلام در آیه ولایت»، مجله: مقالات و بررسی­ها، بی‌جا، 1-12.
ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، (1404 ق)، شرح نهج‌البلاغة لابن أبی الحدید‏، محقق / مصحح: ابراهیم، محمد ابوالفضل‏، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏‏، نوبت چاپ: اول‏
ابن بابویه، محمد بن على‏ (1362ش)، الخصال، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم‏: جامعه مدرسین‏، نوبت چاپ: اول‏.
ابن بابویه، محمد بن على‏ (1378 ق‏)، عیون أخبار الرضا علیه السلام‏، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى‏، تهران‏: نشر جهان‏، نوبت چاپ: اول‏.
ابن بابویه، محمد بن على‏ (1395 ق‏)، کمال الدین و تمام النعمة، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، تهران‏: اسلامیه‏.
ابن بابویه، محمد بن على‏ (1403 ق‏)، معانی الأخبار، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم‏: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، نوبت چاپ: اول‏.
ابن بطریق، یحیى بن حسن‏ (1407 ق‏)، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، قم‏: جماعة المدرسین بقم، مؤسسة النشر الاسلامی‏، نوبت چاپ: اول‏.
ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی، (1431ق)، زادالمسیرفی­علم­التفسیر، بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن حمزه طوسى، محمد بن على‏ (1419 ق)، الثاقب فی المناقب‏، محقق / مصحح: علوان، نبیل رضا، قم‏: انصاریان‏، ‏، نوبت چاپ: سوم‏.
ابن حیون، نعمان بن محمد مغربى‏ (1385 ق‏)، دعائم الإسلام‏، محقق / مصحح: فیضى، آصف‏، قم‏: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، نوبت چاپ: دوم.‏
ابن حیون، نعمان بن محمد (1409 ق‏)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام‏، محقق / مصحح: حسینى جلالى، محمد حسین‏، قم‏: جامعه مدرسین‏، نوبت چاپ: اول‏.
ابن شاذان قمى، أبو الفضل شاذان بن جبرئیل‏ (1363 ش‏)، الفضائل، قم‏: رضى‏، نوبت چاپ: دوم‏.
ابن شاذان قمى، أبو الفضل شاذان بن جبرئیل‏، (1423 ق‏)، الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین علیّ بن أبی طالب علیهما السلام، قم‏: مکتبة الأمین‏، نوبت چاپ: اول‏.
ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على‏ (1379 ق)، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام (لابن شهرآشوب)، قم‏: علامه‏‏، نوبت چاپ: اول‏.
ابن طاووس، احمد بن موسى‏ (1411 ق)، بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، محقق / مصحح: عدنانى غریفى، على‏، قم‏: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث‏‏، نوبت چاپ: اول‏.
ابن طاووس، على بن موسى‏ (بی‌تا)، سعد السعود للنفوس منضود، قم‏: دار الذخائر، نوبت چاپ: اول‏
ابن طاووس، على بن موسى‏ (1374 ش‏)، الطرائف / ترجمه داود إلهامى‏، مترجم: الهامى، داوود، قم‏: نوید اسلام‏، نوبت چاپ: دوم‏.
ابن طاووس، على بن موسى (1376 ش‏)، الإقبال بالأعمال الحسنة‏، محقق / مصحح: قیومى اصفهانى، جواد، قم‏: دفتر تبلیغات اسلامى.
ابن طاووس، على بن موسى‏ (1409 ق‏)، إقبال الأعمال، تهران‏: دار الکتب الإسلامیه‏، نوبت چاپ: دوم.
ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن الحسن بن هبه الله (بی‌تا)، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق: نشاط غزاوی، دمشق: دارالفکر.
ابن عقده کوفى، احمد بن محمد (1424 ق‏)، فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام‏، محقق / مصحح: حرز الدین، عبد الرزاق محمد حسین‏، قم‏: دلیل ما، نوبت چاپ: اول‏.
ابن عقده کوفى، احمد بن محمد (1424 ق)، فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام‏، محقق / مصحح: حرز الدین، عبد الرزاق محمد حسین، قم‏: دلیل ما، نوبت چاپ: اول‏.
ابن کثیر، عماد الدین ابوالفداء اسماعیل (1987م)، تفسیر قرآن العظیم، بیروت: دارالمعرفه.
ابن مغازلی، علی بن محمد (1394ق)، المناقب، تهران: چاپ اسلامیه.
اربلى، على بن عیسى‏ (1381 ق)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم‏، تبریز: بنى هاشمى‏، ‏، نوبت چاپ: اول‏.
اربلى، على بن عیسى‏ (1381 ق‏)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم‏، تبریز: بنى هاشمى‏، نوبت چاپ: اول‏.
استرآبادى، على‏ (1409 ق)، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، محقق / مصحح: استاد ولى، حسین‏، قم‏: مؤسسة النشر الإسلامی‏‏، نوبت چاپ: اول‏.
استرآبادى، على‏ (1409 ق‏)، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، محقق / مصحح: استاد ولى، حسین‏، قم‏: مؤسسة النشر الإسلامی‏.
اسفراینی، عمادالدین (1375ش)، تفسیر تاج‌التراجم، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی- فرهنگی.
آلوسی، ابی الفضل شهاب الدین محمد (1415ق)، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و سبع مثانی، دار احیاء التراث العربی.
آلوسی، ابی الفضل شهاب الدین محمد (1415ق)، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و سبع مثانی، دار احیاء التراث العربی.
اندلسی العزناطی، محمد بن یوسف الشهیر بأنی حیان (1999م)، البحر المحیط فی التفسیر، قاهره: المکتبه التجاریه المصطفی احمد بارز.
بحرانى، هاشم بن سلیمان‏ (1374 ش)، البرهان فی تفسیر القرآن‏، محقق / مصحح: قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم‏: مؤسسه بعثه‏‏، نوبت چاپ: اول.‏
بحرانى، هاشم بن سلیمان‏ (1411 ق‏)، حلیة الأبرار فی أحوال محمّد و آله الأطهار علیهم السلام‏، قم‏: مؤسسة المعارف الإسلامیة، نوبت چاپ: اول‏.
بحرانى، هاشم بن سلیمان‏، (1411 ق‏)، حلیة الأبرار فی أحوال محمّد و آله الأطهار علیهم السلام‏، قم‏: مؤسسة المعارف الإسلامیة، نوبت چاپ: اول‏.
بیضاوى شیرازى، عبد الله بن محمد بن على (1418 ق)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت‏: نشر دار احیاء التراث العربى‏.
پیروزفر، سیما، 1389، «نقد و بررسی آراء آلوسی در زمینه امامت در تفسیر روح‌المعانی»، قم: دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم.
ثعلبی، احمد بن ابراهیم (1422ق)، الکشف و البیان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
حاکم نیسابوری، أبو عبدالله محمد بن عبدالله (1411 ق)، المستدرک على الصحیحین، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، چاپ اول.
حسکانی، عبید الله بن عبدالله‏ (1411 ق‏)، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل‏، محقق / مصحح: محمودى، محمدباقر، تهران‏: التابعة لوزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، نوبت چاپ: اول.‏
حسن بن على علیه السلام، امام یازدهم‏ (‏، 1409 ق)، التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری علیه السلام‏، محقق / مصحح: مدرسه امام مهدى علیه السلام‏، قم‏: مدرسة الإمام المهدی عجل الله تعالى فرجه الشریف‏، نوبت چاپ: اول.‏
حقی بروسوی (بورسایی) حنفی صوفی، اسماعیل (1405ق)، روح البیان، چاپ هفتم، بی‌جا: دارالاحیاء التراث العربی.
حمیرى، عبد الله بن جعفر (1413 ق‏)، قرب الإسناد، محقق / مصحح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، قم‏: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، نوبت چاپ: اول‏.
حنفی نیسابوری، عبید الله بن احمد (1393ق)، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق: محمد باقر المحمودی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، الطبعه الاولی.
خاکپور، حسین و احمد عابدی (1391ش)، اهل بیت علیهم السلام در تفاسیر اهل سنت، قم: انتشارات زائر.
خاکپور، حسین، (1390ش)، «گونه شناسی کاربرد روایات اهل بیت علیهم السلام در تفسیر روح‌المعانی آلوسی» مجله: حسنا: فصلنامه تخصصی تفسیر، علوم قرآن و حدیث، شماره نشریه: 8، 105-91.
خطیب خوارزمی، ضیاء الدین (1375ش)، المناقب، ترجمه: ابوالقاسم حقیقی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
دیلمی، ابوشجاع شیرویه (1406ق)، الفردوس بمأثور الخطاب، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
زمخشری، محمود (1407ق)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دارالکتب العربی.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن (1407ق)، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار ابن کثیر.
سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن. (1403ق)، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، بیروت: دارالفکر.
شامی، یوسف بن حاتم‏ (1420 ق)، الدر النظیم فی مناقب الأئمة اللهامیم‏، قم‏: جامعه مدرسین‏‏، نوبت چاپ: اول‏.
شوکانی، محمد بن علی (بی‌تا)، فتح القدیر الجامع بین الروایه و الدرایه فی علم التفسیر، بیروت: دارالمعرفه.
شیرازی البیضاوی، ناصر الدین ابی السعید عبدالله بن عمر بن محمد (1988م)، تفسیر البیضاوی (انوار التنزیل و اسرار التأویل)، بیروت: دارالکتب العلمیه.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام (بی‌تا)، تفسیر عبدالرزاق، تحقیق: محمود محمد عبده، الطبعه الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
طبرى آملى صغیر، محمد بن جریر ‏ (1413 ق‏)، دلائل الإمامة، محقق / مصحح: قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم‏: بعثت‏، نوبت چاپ: اول‏.
طبرى آملى، عماد الدین أبی جعفر محمد بن أبی القاسم‏ (1383 ق‏)، بشارة المصطفى لشیعة المرتضى نجف: المکتبة الحیدریة، نوبت چاپ: دوم‏.
طریحی، فخر الدین بن محمد (1375 ش)، مجمع البحرین‏، محقق / مصحح: حسینى اشکورى، احمد، تهران‏: مرتضوى‏، ‏، نوبت چاپ: سوم‏.
طوسى، محمد بن الحسن‏ (1414 ق‏)، الأمالی، محقق / مصحح: مؤسسة البعثة، قم‏: دار الثقافة، نوبت چاپ: اول‏.
عاملى نباطى، على من محمد ‏ (1384 ق‏)، الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم‏، محقق / مصحح: رمضان، میخائیل‏، نجف‏: المکتبة الحیدریة، نوبت چاپ: اول‏.
عروسى الحویزى، عبد على بن جمعه (1415 ق‏)، تفسیر نور الثقلین‏، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم‏، قم‏: اسماعیلیان‏، نوبت چاپ: چهارم‏.
علامه حلى، حسن بن یوسف (1411 ق‏)، کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام‏، محقق / مصحح: درگاهى، حسین‏، تهران‏: وزارت ارشاد، نوبت چاپ: اول.‏‏
علامه حلى، حسن بن یوسف (1982 م‏)، نهج الحق و کشف الصدق‏، بیروت‏: دار الکتاب اللبنانی‏، نوبت چاپ: اول‏.
عیاشى، محمد بن مسعود (1380 ق‏)، تفسیر العیّاشی‏، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم‏، تهران‏: المطبعة العلمیة، نوبت چاپ: اول‏.
فتال نیشابورى، محمد بن احمد (1375 ش)، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین (ط- القدیمة)، قم‏: انتشارات رضى‏‏، نوبت چاپ: اول‏.
فخر رازی، محمد بن عمر (بی‌تا)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
فراء، یحیی­بن­زیاد (1432ق)، معانی القرآن، بیروت: عالم­الکتب.
فکری، مسعود (1384ش)، پندارها و پاسخها:نقدی بر تفسیر روح‌المعانی در زمینه آیات مربوط به اهل بیت علیهم السلام، تهران:انتشارات دانشگاه امام صادق علیهم السلام.
فیض کاشانى، محمد بن شاه مرتضى‏ (1415 ق)، تفسیر الصافی‏، محقق / مصحح: اعلمى، حسین‏، تهران‏: مکتبه الصدر، ‏، نوبت چاپ: دوم‏.
قاسم‌پور، محسن، (1389ش)، «بررسی دیدگاه آلوسی در آیه مباهله از منظرمفسران شیعه» مجله: مطالعات اسلامی (علوم قرآن و حدیث)، شماره نشریه: 84، تهران، 136-113.
قمى، على بن ابراهیم‏ (1404 ق‏)، تفسیر القمی‏، محقق / مصحح: موسوى جزائرى، طیّب‏، قم‏: دار الکتاب‏، نوبت چاپ: سوم‏.
قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا (1368 ش‏)، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب‏، محقق / مصحح: درگاهى، حسین‏، تهران‏: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، سازمان چاپ و انتشارات‏، نوبت چاپ: اول.‏
قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم (بی‌تا)، ینابیع الموده، ترجمه: مرتضی توسلیان، تهران: بزرگمهر.
کراجکى، محمد بن على‏ (1410 ق‏)، کنز الفوائد، محقق / مصحح: نعمة، عبد الله‏، قم‏: دارالذخائر.
کلینى، محمد بن یعقوب ‏ (1407ق)، کافی، محقق / مصحح: غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دارالکتب الاسلامیه، نوبت چاپ: چهارم.
کوفى، فرات بن ابراهیم‏ (1410 ق)، تفسیر فرات الکوفی‏، محقق / مصحح: کاظم، محمد، تهران‏: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی‏‏، نوبت چاپ: اول.‏
مجلسى، محمد باقر ‏ (1403 ق‏)، بحار الأنوار، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی‏، نوبت چاپ: دوم‏.
مجلسى، محمد باقر ‏ (1404 ق‏)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم‏، تهران‏: دار الکتب الإسلامیة، نوبت چاپ: دوم‏.
مراغی، احمد المصطفی (1998م)، تفسیر المراغی، بیروت: دارالکتب العلمیه
مرزبانى، محمد بن عمران‏ (1378 ش‏)، مناجات الهیات حضرت أمیر علیه السلام و ما نزل من القرآن فی علیّ علیه السلام‏‏، مترجم: اوجبى، على‏، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم‏، تهران‏: وزارت ارشاد.
مظهری، محمد ثناء الله (1425ق)، تفسیر المظهری، تحقیق: احمد غرو غیابه، بیروت: دار الحیاء التراث العربی.
میبدی، ابوالفضل رشید الدین (1376ش)، کشف الاسرار و عده الابرار، تهران: امیر کبیر
هیثمی، ابوالعباس أحمد بن محمد بن علی ابن حجر (بی‌تا) الصواعق المحرقة علی أهل الرفض والضلال والزندقة.
واحدی، ابوالحسن علی بن احمد (1419ق)، اسباب النزول القرآن، ریاض: دارالثقافه الاسلامی.