واکاوی تحلیلی شیوه ابن عادل در تفسیر «اللّباب فی علوم الکتاب»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه اراک. اراک، ایران

چکیده

قرآن کریم از ابتدای نزول اولین آیات آن تاکنون با صدها و هزاران شرح و تفسیر با بینش‌ها و نگرش‌های متفاوت اعتقادی، کلامی و مذهبی مواجه شده است. یکی از تحقیقاتی که متوجه این تفاسیر شده، روش‌شناسی و بررسی شیوه‌ها و ممیّزات آنهاست. تفسیر «الّلباب فی علوم الکتاب»، از مفسّر بزرگ قرن نهم، ابن عادل، موسوعه‌ای گسترده از آراء تفسیری، لغت، صرف، نحو، بلاغت، شعر عرب، کلام و عقاید، قرائت، حدیث، فقه، اصول و ... است که ضرورت شناخت و معرفی آن را جهت بهره‌مندی از آن مطرح می‌سازد. در این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی و با اتکاء به منابع کتابخانه‌ای ضمن معرفی ابن عادل، شیوه او در تفسیر مزبور واکاوی شده و سپس برخی زوایای عقیدتی ـ کلامی او به عنوان مفسّری اشعری، نسبت به اموری مانند شفاعت، صفات خداوند، آیه «إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلَّهِ» و نیز برخی آیات فضایل اهل بیت (ع) همچون سورۀ کوثر، آیۀ اطاعت از اولوالامر، آیۀ ولایت، آیۀ مباهله ارائه شده و تقابل فکری او با آراء شیعه و معتزله واکاوی شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم، ترجمه محمد مهدی فولادوند.
نهج‌البلاغه، (۱۳۷۹)، ترجمه محمد دشتی، قم: انتشارات پارسایان.
ابن عادل دمشقی، ابوحفص عمر بن علی، (۱۴۱۹)، تفسیر اللباب فی علوم الکتاب، تحقیق و تعلیق الشیخ عادل احمد عبد الموجود و الشیخ علی محمد معوّض، (عشرون مجلداً)، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابوحیان، محمد بن یوسف، (۱۴۲۰)، البحر المحیط، بیروت: دار الفکر، الطبعۀ الاولی.
بابایی، علی‌اکبر، (۱۳۹۱)، بررسی مکاتب و روش‌های تفسیری، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.
بخاری، محمد بن اسماعیل، (۱۴۱۰)، صحیح البخاری، مصر، قاهره: وزارۀ الاوقاف، الطبعۀ الثانیۀ.
بغدادی، اسماعیل پاشا، (۱۹۵۱)، هدیة ‌العارفین أسماء المولفین و آثار المصنفین، بیروت: داراحیاء التراث العربی، الطبعۀ الاولی.
حاجی خلیفه، (۱۹۴۱)، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بغداد: مکتبۀ المثنی.
ذهبی، محمدحسین، (۱۴۰۹)، التفسیر و المفسرون، القاهره: مکتبۀ وهبة.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، (۱۴۱۶)، المفردات فی غریب الفاظ القرآن، بیروت: الدار الشامیۀ.
زرقانی، محمدعبدالعظیم، (۱۴۱۵)، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعة الثانیه.
زرکشی، محمد بن عبدالله، (۱۴۱۰)، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفۀ، الطبعۀ الاولی.
زرکلی، خیرالدین بن محمود، (۲۰۰۲)، الأعـلام فی قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء و ...، بیروت: دار العلم للملایین.
زمخشری، محمود، (۱۴۰۷)، الکشّاف عن حقایق التاویل و غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعۀ الثالثۀ.
زیتونی، صالح، (۲۰۱۷) «الحمل علی المعنی و توجیهه عند ابن عادل الدمشقی فی تفسیره اللباب فی علوم الکتاب»، مجله کلیه الآداب و اللغات، جامعه بسکره، العدد۲۰، ص۱۱۱- ۱۳۵.
سیوطی، جلال‌الدین، (۱۳۸۴)، الاتقان فی علوم القرآن، گزیده‌ی الاتقان: تهیه و تنظیم سید محمود دشتی، تهران: نشر هستی نما، چاپ اول.
سیوطی، جلال‌الدین، (۱۴۰۴)، الدّر المنثور، قم: کتابخانه آیۀ الله مرعشی نجفی، چاپ اول.
الشایع، محمد بن عبدالرحمن، (1417)، «ابن عادل و تفسیره الّلباب فی علوم الکتاب»، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، رجب، العدد17، صص۱۳- ۴۲.
صادقی تهرانی، محمد، (۱۳۶۵)، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و الّسنۀ، قم: انتشارات فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.
صدوق، ابوجعفر محمد بن علی، (۱۳۷۸)، عیون اخبار الرضا، قم: جهان.
طباطبایی، محمدحسین، (۱۴۱۷)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرسی، فضل بن حسن، (۱۳۷۲)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم.
طبری، أبوجعفر محمد بن جریر (۱۴۱۲)، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفۀ، چاپ اول.
عامر خلیل ابراهیم، (۲۰۱۷)، «العرف عند ابن عادل الحنبلی فی ضوء تفسیره»، مجله الجامعۀ العراقیۀ، العدد۳۸، ص۴۲-۶۸، الجزء الاول.
عبدالحیّ حسن بن موسی عبدالمجید، (۲۰۰۳)، «ابوحفص عمر بن علی ابن عادل الدمشقی الحنبلی و منهجه فی التفسیر»، رساله ماجیستیر، فلسطین، نابلس.
فخررازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، (۱۴۲۰)، مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم.
فضل الله، سید محمد حسین، (۱۴۱۹)، تفسیر من وحی القرآن، بیروت: دار الملاک للطّباعه و النشر، چاپ دوم.
قرشی، سید علی اکبر، (۱۳۷۷)، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت، چاپ سوم.
کحّالة الدمشقی، عمر بن رضا بن محمد، (۱۴۰۸)، معجمالمؤلفین، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
کلینی، محمد بن یعقوب، (۱۳۶۵)، الکافی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.
معرفت، محمد هادی، (۱۳۸۰)، تفسیر و مفسران، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید، چاپ اول.
مکارم شیرازی، ناصر، (۱۳۷۴)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیۀ، چاپ اول.
واحدی نیشابوری، (۱۳۸۳)، اسباب نزول، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوز‌لو، تهران: نشر نی
هاشمی، سید احمد، (۱۹۹۹)، جواهر البلاغه فی المعانی و البیان و البدیع، ضبط و تدقیق و توثیق د. یوسف الصمیلی، بیروت: المکتبۀ العصریۀ.
هیثمی، علی بن أبی بکر نورالدین، (بی‌تا)، مجمع ‌الزّوائد و منبع الفوائد، قاهره: مکتبۀ القدسی.