زوجیّت سوره‏ های قرآن کریم؛ مطالعه موردی زوج‏ سوره کوثر و ماعون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم. مشهد، ایران

2 دانش ‏آموختۀ کارشناسی ارشد علوم قرآنی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، مشهد، ایران

چکیده

در تعالیم پیامبر اکرم، ائمۀ طاهرین و صحابه بر تلاوت دو سورۀ پی­درپی تأکید شده یا به اشتراک مضمونی آن دو اشارت رفته یا عنوان مشترکی بر آن دو نهاده شده است؛ چنان که رسول خدا دو سورۀ بقره و آل­ عمران را «زَهراوَین» (دو سورۀ بسیار درخشنده) و ناس و فلق را «مُعَوِّذَتَین» (دو سوره ‏ای که انسان را در پناه خدا قرار می ‏دهند)، نامیده ‏اند و بر قرائت آن دو زوج سفارش کرده‏ اند. از مجموع این آموزه ‏ها می ‏توان زوجیّت سوره ‏های قرآن را استنباط کرد؛ یعنی سوره ‏های قرآن دوبه ­دو، زوج یکدیگرند و مانند دو آینۀ موازی عمل می‏ کنند و تصاویر بسیاری از مضامین دو سوره را به نمایش می ‏گذارند و یکدیگر را تفسیر و تبیین می ‏کنند. برخی از احادیث حاکی از زوجیت سوره‏ ها در فقه امامیّه نیز بازتاب یافته است، مانند وجوب قرائت زوج ‏سورۀ فیل و قریش و انشراح و ضحی پس از حمد در نمازهای واجب. این پژوهش با گزارش همۀ احادیث ناظر به زوجیت سوره ‏ها، برای نمونه ارتباط و پیوند زوج ‏سورۀ کوثر و ماعون را بررسی کرده و نشان داده است که یک دسته از «شانئ»‏های رسول خدا و «کوثر» عطاشده به ایشان، مکذّبان دین (منافقانی) هستند که در پوشش مناسک دینی و با ریا و نمایش، «ماعون»هایی را که باید در دسترس «یتیمان»، «مسکینان» و نیازمندان قرار گیرد، به نفع خود مصادره می ‏کنند و از هر گونه «عطا» و بخشش و «نحرِ» آنچه که موجب «اطعامِ» محرومان جامعه می ‏شود، دریغ می‏ ورزند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم، خط حبیب ‏الله فضائلی، ترجمۀ عبدالمحمّد آیتی، تهران: سروش1372ش.
ابن إسحاق، محمّد (۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م). سیره (کتاب السیر والمغازی)، تحقیق: سهیل زکّار، بیروت، دار الفکر.
ابن ­بابویه، محمد بن علی (۱۴۰۶ق). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم: دار الشریف الرضی للنشر‏.
ابن ­بابویه، محمد بن على (۱۴۱۳ق). ‏من لا یحضره الفقیه‏، تحقیق: على اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعة مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
ابن ­جعد، علی (۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م). مسند، تحقیق: عامر أحمد حیدر، بیروت: مؤسسة نادر.
ابن‌ ابی‌ عاصم، ابوبکر (۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م). الآحاد و المثانی، تحقیق: فیصل احمد الجوابره، دار الدرایه.
ابن ‌بسطام طحیری، حامد بن احمد (۱۹۵۴م). المبانى لنظم المعانى، تصحیح: آرتور جفرى، مندرج در کتاب: مقدّمتان فى علوم القرآن، مکتبة الخانجى.
ابن‌جزرى، محمد بن محمد (بی­تا). نشر القراءات العشر، تحقیق: على محمد الضباع، المطبعة التجاریة الکبرى.
ابن‌سعد، محمد (۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م). الطبقات­ الکبرى، تحقیق: محمد عبدالقادر عطاء، بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن‌‌شَبَّه، عمر (بی­تا). تاریخ المدینة المنوّره، تحقیق: فهیم محمد شلتوت.
ابن ‏قتیبه، عبدالله بن مسلم‏ (۱۴۲۳ق). تأویل مشکل القرآن‏، محقق: ابراهیم شمس ‏الدین، بیروت‏: دار الکتب العلمیة.
ابن ‏قتیبه، عبدالله بن مسلم (۱۴۱۱ق). تفسیر غریب القرآن، شارح: ابراهیم محمد رمضان، بیروت‏: دار و مکتبة الهلال.
ابن‌‌ندیم، محمد بن اسحاق (۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م). الفهرست، تحقیق: ابراهیم رمضان، بیروت: دار المعرفه.
ابن‌وهب، عبدالله (۲۰۰۳م). الجامع، بروایة سحنون بن سعید (د240ق)، تحقیق: میکلوش مَورانى، بیروت: دار الغرب الاسلامى.
ابن‌هشام، عبدالملک (۱۴۱۶ق/ ۱۹۹۶م). السیرة ‏النبویّة، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت: دار الکتاب العربى.
ابوداوود، سلیمان بن اشعث (بی­تا). سنن، تحقیق: محمد محیی الدین عبدالحمید، صیدا - بیروت، المکتبة العصریة.
ابو عبید قاسم بن سلّام (بی­تا). فضائل القرآن، تحقیق مروان العطیه، محسن خرابه و وفاء تقی‌الدین، دمشق − بیروت: دار ابن‌کثیر.
احمد بن حنبل (۱۴۲۱ق). مسند، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، عادل مرشد و آخرون، مؤسسة الرساله.
برقى، احمد بن محمد بن خالد (بی­تا). المحاسن، تحقیق: سیّدجلال ‏الدین حسینى، دارالکتب الاسلامیه.
بزار، احمد بن عمرو (۲۰۰۹م). مسند البزار (البحر الزخار)، تحقیق: محفوظ الرحمن زین‌‌‌‌اللّه، عادل بن سعد و صبرى عبدالخالق، مدینه منوّره: مکتبة العلوم و الحکم.
ترمذى، محمد بن عیسى (۱۹۹۸م). سنن (الجامع الکبیر)، تحقیق: بشار عوّاد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
تفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری، قم: انتشارات مدرسه امام مهدی (عج)، 1409ق.
حاکم نیشابورى، محمد بن عبداللّه (۱۴۱۱ق). المستدرک على الصحیحین، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه.
دارمى، عبداللّه‏ بن عبدالرحمن (۱۴۳۴ق). سنن مسند، تحقیق: نبیل هاشم الغمری، بیروت: دار البشائر.
رامیار، محمود (۱۳۶۲ش). تاریخ قرآن، تهران: چاپخانه سپهر.
رجبی قدسی، محسن (۱۳۹۸ش). تاریخ کتابت قرآن و قرائات، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
سیّد بن طاووس، علی بن موسی (۱۳۶۹ق). سعد السعود، نجف: الحیدریه.
سیّد مرتضی علم ­الهدی (۱۴۱۱ق). الذخیرة فی علم الکلام‏، تحقیق: احمد حسینى اشکورى، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
سیوطى، جلال ‏الدین عبدالرحمن (۱۴۱۶ق). الاتقان فى علوم القرآن، تحقیق: مصطفى دیب البغاء، دمشق – بیروت: دار ابن‌کثیر.
شبیری، سیّد جواد (۱۳۸۸ش). «پیوست مقالۀ بررسی کوتاه از ستیزه ‎های دیرین دربارۀ عدم نقصان و زیادت قرآن»، مندرج در کتاب مقالاتی در تاریخ زیدیۀ و امامیّه، تهران: بصیرت.
شعرانی، میرزاابوالحسن (۱۳۹۸ق). نثر طوبی (دائرة‏المعارف لغات قرآن مجید)، تهران: کتابفروشی اسلامیّه.
شیبانى، محمّد بن حسن (۱۴۱۳ق). نهج‌البیان عن کشف معانى القرآن، تحقیق: حسین درگاهى، تهران: بنیاد دائرة‏المعارف جهان اسلام.
صنعانى، عبدالرزاق (۱۴۰۳ق). المصنّف، تحقیق: حبیب الرحمن الاعظمى، بیروت: المکتب الإسلامی.
طالقانی، سیّد محمود (۱۳۶۲). پرتوی از قرآن، شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی، سیّد محمّدحسین (۱۳۹۰ق). المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت‏: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
طبرانى، سلیمان بن احمد (بی­تا). المعجم الکبیر، تحقیق: حمدى بن عبدالمجید السلفى، قاهره: مکتبة ابن‌تیمیه.
طبرسى، فضل بن حسن (۱۳۷۲ش). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
طبرى، محمد بن جریر (۱۴۱۲ق). جامع‌البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفة.
طیالسی، ابوداود (۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۹م). مسند، محقق: محمد بن عبد المحسن الترکی، مصر: دار هجر.
عاملى، سید جعفرمرتضى (بی­تا). حقائق هامّة حول القرآن الکریم، قم: مؤسسة النشر الاسلامى.
حویزی، عبدعلی بن جمعة (۱۴۱۵ق). تفسیر نورالثقلین، قم.
فرّاء، یحیى بن زیاد (بی­تا). معانى القرآن، تحقیق: احمد یوسف نجاتى، محمّدعلی النجار و عبدالفتاح إسماعیل الشلبی، مصر: دار المصریه.
فخررازی (۱۴۲۰ق). مفاتیح­الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فیض کاشانى، مولی ­محسن (۱۴۱۵ق). تفسیر الصافی‏، تصحیح: حسین ‏اعلمى، تهران‏: مکتبة الصدر.
قتادة بن دعامه سدوسى (۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۸م). الناسخ و المنسوخ، تحقیق: حاتم صالح الضامن، بیروت: مؤسسة الرساله.
کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷ق). الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
لسانی فشارکی، محمدعلی (۱۳۹۹ش). تفسیر ترتیبی قرآن (دفتر اوّل: ناس تا قدر)، تهران: صدوچهارده.
لسانی فشارکی، محمدعلی و حسین مرادی زنجانی (۱۳۹۴ش). سوره‌شناسی: روش تحقیق ساختاری در قرآن کریم، قم: نصایح.
لسانى فشارکى، محمّدعلی و حسین مرادى زنجانى (۱۳۹۸ش). مطالعات قرآنى در سیرۀ نبوى، تهران: صدوچهارده.
ماتریدی، محمد بن محمد (۱۴۲۶ق). تفسیر (تأویلات أهل السنة)، تحقیق: مجدی باسلوم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
مجاهد بن جبر (۱۴۱۰ق/ ۱۹۸۹م). تفسیر، محقق: محمد عبدالسلام أبوالنیل، مصر: دار الفکر الإسلامی الحدیثة.
مجلسی، محمّدباقر (۱۴۰۳ق). بحار الأنوار الجامعة لاخبار الائمة الاطهار، بیروت.
مقاتل بن سلیمان (۱۴۲۳ق). تفسیر، تحقیق: عبدالله محمود شحاته، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
موسوی دارابی، سیّدعلی (۱۳۹۳ش). نصوصٌ فی علوم القرآن، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیّه.
نسائى، احمد بن شعیب (۱۳۴۸ق/ ۱۹۳۰م). سنن، بیروت: دار الفکر.
نورى طبرسى، میرزاحسین (۱۴۰۷ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل‌‌البیت لاحیا التراث.
واقدى، محمد بن عمر (۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م). المغازى، تحقیق: مارسدن جونز، بیروت: دار الأعلمی.
هَنّاد بن سَری (۱۴۰۶ق). الزهد، محقق: عبدالرحمن عبدالجبار الفریوائی، کویت: دار الخلفاء للکتاب الإسلامی.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (۱۳۸۷ش/ ۱۴۲۹ق). تاریخ الیعقوبی، تحقیق: خلیل المنصور، قم: دار الزهراء.