بررسی تفسیری آیه ی خمس با محوریت تحلیل مناظره ی امام رضا (ع) (برتری عترت بر امت)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه قم. قم، ایران

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز. تهران، ایران

چکیده

کنکاش در آیات قرآن کریم بر فضایل و برگزیدگی خاندان پیامبر (ص) دلالت دارد. از جمله ­ی این آیات، آیه­ ی خمس (41 سوره­­ ی انفال) است. با توجه به اهمیت مفاد این آیه از دیدگاه مسلمانان، امام رضا (ع) نیز یکی از ادله­ ی برتری عترت بر امت را همین آیه قرار داده است. بر اساس مناظره­ ی امام (ع) در این آیه، خداوند سهم خویشاوندان پیامبر (ص) را به سهم خود و سهم رسول‌الله قرین ساخته است. امام رضا (ع) مصداق کلمه­ ی «لذی القربی» را خاص اهل بیت پیامبر (ص)، یعنی امام معصوم (ع) معرفی نموده و تعلق گرفتن خمس به عترت را وجه تمایز و برتری آن­ها بر امت می ­داند. در این میان اهل سنت برای کلمه ­­ی «لذی القربی» چهار وجه (1- همه­ ی قریش 2- بنی­ هاشم و بنی­ مطلب 3- فقط بنی ­هاشم 4- آل محمد (ص)) بیان کرده ­اند. علماء امامیه نیز وجوهی هم­چون امام معصوم (ع)، خاندان پیامبر (ص) و ... برای واژه ­ی مورد نظر بیان کرده ­اند. نتیجه‌­ی مباحث مطروحه در این مجال نشان دهنده‌­ی این است که مراد از واژه‌­ی «ذی القربی» امام (ع) است. همچنین مصداق واژه‌­های یتامی، مسکین و ابن‌­السبیل آل پیامبر (ص) هستند. در این زمینه اقوال متفاوتی وجود دارد. تا حد امکان بر آن شده‌­ایم که به تحلیل و بررسی آن­ها با توجه به اقوال فریقین و روایات بپردازیم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
ابن‌اثیر (جزری)، مبارک بن محمّد (۱۳۶۷). النّهایة فی غریب الحدیث و أثره، قم: مؤسّسه­ ی مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن ­ادریس، محمد بن احمد (۱۴۱۰). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (و المستطرفات)، تصحیح  حسن بن احمد الموسوى و ابوالحسن ابن­مسیح، قم.
ابن ­بابویه (صدوق)، محمّد بن علی(۱۳۷۳). عیون أخبار الرضا (ع)، تهران: نشر صدوق.
ــــــــــــــــــــــــــــ (۱۴۱۳). من لا یحضره الفقیه‏، تصحیح علی ­اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه­ ی مدرسین حوزه ­ی علمیه­ ی قم‏.
ابن شعبه حرانى، حسن بن على ‏(۱۳۶۳). تحف ­العقول‏، مصحح: علی ­اکبر غفارى، قم: جامعین مدرسین.
ابن­ طاووس، على بن موسى ‏(بی­تا). اللهوف على قتلى الطفوف، تهران: جهان.
ابن ‏عطیه، عبدالحق بن غالب ‏(۱۴۲۲). المحرر، الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.
ابن‌منظور، محمّد بن مکرم (۱۴۰۸). لسان‌العرب، بیروت، دار إحیاء التّراث العربی.
اشتهاردی (ابن­ جنید)، شیخ علی پناه (بی­تا). مجموعه فتاوای ابن ­جنید، قم: مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه.
انصاری، مرتضی محمدامین (۱۴۱۵). کتاب الخمس، قم: بی‌نا.
بحرانی، یوسف بن احمد (بی­تا). الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهر، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه ­ی مدرسین حوزه­ ی علمیه­ ی قم.
برزنجی، صباح (1380). بررسی تطبیقی آیه­ ی خمس، مجله­ ی مقالات و بررسی ­ها، (۶۹)، 95-116.
بیضاوى، عبدالله بن عمر (۱۴۱۸). أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
جزیری، عبدالرحمن بن محمد (۱۴۲۴). الفقه علی المذاهب الأربعه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
جیلانى، رفیع ­الدین محمد بن محمد مؤمن ‏(۱۳۸۳). الذریعة إلى حافظ الشریعه، تصحیح محمدحسین درایتى، قم: دارالحدیث.
حر عاملى، محمد بن حسن ‏(۱۴۲۵). إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات‏، بیروت: اعلمی.
ــــــــــــــــــــــ (۱۴۰۹). وسائل­ الشیعة، تصحیح مؤسسه­ ی آل البیت علیهم ­السلام‏، قم: مؤسسة آل البیت علیهم ­السلام.
حسکانى، عبیدالله بن عبدالله ‏(۱۴۱۱). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل‏، تحقیق محمدباقر محمودى، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، مؤسسة الطبع و النشر.
حسینی تهرانی، سید محمدحسین (۱۴۲۶). امام ­شناسی، مشهد: نشر علامه طباطبایی.
حلى، حسن بن یوسف (۱۴۱۱). رجال العلامة الحلی‏، تصحیح محمدصادق بحرالعلوم، قم: دارالذخائر.
ـــــــــــــــــ (۱۴۱۳). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه ­ی مدرسین حوزه­ ی علمیه ­ی قم.
خوئی، ابوالقاسم (بی­تا). المستند فی شرح العروه الوثقی، قم: احیاء آثار الام الخوئی.
ــــــــــــــ (۱۳۹۱). معجم الرجال الحدیث، ترجمه و تحقیق: عبدالهادی فقهی­ زاده، تهران: امیرکبیر.
دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۷). لغت‌نامه­ ی دهخدا، تهران: مؤسّسه­ ی لغت‌نامه ­ی دهخدا.
رازی، عبدالقادر محمد بن ابی­بکر (۱۹۹۳). مختارالصحاح، بیروت: دارالفکر.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد (۱۴۱۲). مفردات ألفاظ القرآن‏، بیروت - دمشق‏: دارالقلم - الدارالشامیة.
رامپوری، غیاث ­الدین (۱۳۶۲). فرهنگ غیاث الغات، تهران: کانون معرفت.
راوندى (قطب)، سعید بن هبه ‏الله ‏(۱۴۰۵). فقه­ القرآن، قم: کتابخانه­ ی عمومى حضرت آیت­ الله العظمى مرعشى نجفى.
زبیدی، مرتضی (۱۴۱۴). تاج‌العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر للطّباعة و النّشر و التوزیع.
زمخشرى، محمود بن عمر (۱۴۰۷). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏، بیروت: دارالکتاب العربیه.
سیوری، فاضل مقداد (۱۳۷۳). کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران: مرتضوی.
شیرازی، ابواسحاق علی بن ابراهیم (بی­تا). المذهب فی فقه الامام الشافعی، بیروت‌: دار‌الفکر.
صابونی، محمدعلی (۱۹۸۶). روائع البیان فی تفسیر آیات الاحکام، بیروت: عالم­ الکتب.
طباطبایی، سید محمدحسین (بی­تا). المیزان فی تفسیر آیات القرآن، بیروت: دارالتعارف.
طبرسی، فضل بن الحسن‌ (بی­تا). مجمع‌­البیان، تهران: المکتبة العلمیة الاسلامیة.
طبری، محمد بن جریر (۱۳۲۹). جامع ­البیان، قاهره: دار المعرفة.
طریحی، فخرالدین (۱۳۷۵). مجمع ­البحرین، تحقیق سید احمد حسینی، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
طوسى، محمد بن الحسن ‏(۱۴۰۷). تهذیب ­الأحکام، تصحیح حسن الموسوى خرسان‏، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
ـــــــــــــــــــــ (۱۳۷۳). رجال طوسی، تصحیح جواد قیومى اصفهانى، قم: مؤسسه‌ی النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المقدسه.
ـــــــــــــــــــــ (بی­تا). فهرست، تصحیح عبدالعزیز طباطبائى، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی.
طیب، عبدالحسین (۱۳۶۹). اطیب­ البیان فی تفسیر القرآن‏، تهران: اسلام.
عیاشى، محمد بن مسعود (۱۳۸۰). تفسیر عیاشی، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
فاکر میبدی (1391). تفسیر مقارن آیه­ ی شریفه ­ی خمس، مجله­ ی مطالعات تفسیری، (۱۰)، 7-30.
فیض کاشانى، محمدمحسن بن‌شاه مرتضى ‏(۱۴۰۶). الوافی‏، اصفهان: کتابخانه ­ی امام أمیرالمؤمنین على علیه­ السلام.
قـرشی، سـید علی ­اکبر (۱۳۷۷). تفسیر احسن ‌الحدیث‌، چاپ سوم، تـهران‌: بـنیاد بعثت‌.
قرطبی، محمد بن احمد (۱۹۸۰). الجامع لأحکام القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
قمی، علی بن ابراهیم (۱۳۶۷). تفسیر قمی (منسوب به علی بن ابراهیم قمی)، تحقیق سید طیب موسوی جزایری‌، قم‌: دارالکتاب.
کاشانى، فتح‏الله بن شکرالله ‏(بی­تا). منهج الصادقین فی إلزام المخالفین‏، تهران: کتابفروشى اسلامیه.
کلینى، محمد بن یعقوب ‏(۱۴۰۷). الکافی، تصحیح علی ­اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
ــــــــــــــــــــ (۱۳۷۲). اصول کافی، قم: انتشارات اُسوه.
لاهیجی (اشکورى)، محمد بن على ‏(۱۳۷۳). تفسیر شریف لاهیجى‏، تصحیح جلال ­الدین محدث، تهران: دفتر نشر داد.
ماوردى، على بن محمد (بی­تا). النکت و العیون تفسیر الماوردى‏، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.
مجلسی اول، محمدتقی (۱۴۱۴). لوامع صاحب قرانی، قم: مؤسسه­ ی اسماعیلیان.
مجلسی، محمّدباقر (۱۴۰۳). بحارالانوار، بیروت: مؤسّسة الوفاء.
مراغی، احمد بن مصطفى (بی­تا). تفسیر المراغی، بیروت: داراحیاء التراث العربى.
مظفّر، محمّدرضا (۱۴۱۲). منطق، بیروت: النّعمان.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (۱۳۷۴). تفسیر نمونه‌، تهران‌: دار الکتب الإسلامیة.
نجفی، محمدحسن (بی­تا). جواهرالکلام فی الشرح شرائع الإسلام، بیروت: دارالإحیاء، التراث العربی.
نیکزاد، عباس (1396). تأملی پیرامون صاحبان (مستحققین) خمس،  مجله­ ی  پژوهش­ های فقه و حقوق اسلامی، (۵۳)، 161-178.