بررسی تحلیلی-مصداقی سبب نزول آیات 5 تا 22 سوره انسان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه قم. قم، ایران

2 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشکده الهیات پردیس فارابی دانشگاه تهران. قم، ایران

چکیده

مفسران در مورد سبب و مکان نزول سوره انسان هم‌عقیده نیستند. گروهی با اعتقاد به مکی بودن سوره اصلا قائل به شأنی نزولی برای این سوره نیستند. عده‌ای دیگر مدنی بودن سوره را اذعان داشته ولی در مورد سبب نزول آن هم‌داستان نمی‌باشند. در این نوشتار با بررسی نقل‌های وارده در مکی و مدنی بودن و با عنایت به قرائن دیگر، به مدنی بودن سوره انسان حکم رانده شده است؛ هم‌چنین با هدف نیل به شأن نزول صحیح این سوره، به تحلیل روایات در این زمینه پرداخته شده و با نقد حکایت‌های مختلف در این زمینه به دلیل عدم تناسب با سوره، عدم دارا بودن سند یا عدم صحت سند، آنها را رد و طرد نموده است. تنها سبب نزولی که بر تعابیر ذکر شده در آیات منطبق بوده و روایات آن نیز در اکثر نقل‌ها، صحیح است، ماجرای انفاق خانواده حضرت علی (ع) در پی نذر ایشان می‌باشد. البته به این شأن نزول، شبهاتی وارد شده که با توجه به اینکه مقاله حاضر به تفصیل به آنها پاسخ داده، این واقعه به عنوان سبب نزول راستین سوره انسان تأیید می‌گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم
ابن ابی زمنین، محمد بن عبدالله (1424)، تفسیر ابن ابی زمنین، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
ابن‌بابویه، محمد بن علی (1362)، الخصال، مصحح: غفارى، على اکبر، قم: جامعه مدرسین.
ابن‌حیان، محمد بن یوسف (1420)، البحر المحیط فى التفسیر، محقق: جمیل، صدقى محمد، بیروت: دارالفکر.
ابن‌درید، محمد بن حسن (1988)، جمهرة اللغة، بیروت: دار العلم للملایین‏.
ابن‌سلیمان، مقاتل (1423)، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن‌عاشور، محمدطاهر (1420)، التحریر و التنویر، بیروت: موسسه التاریخ العربی.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن الغالب (1422)، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، محقق: محمد، عبدالسلام عبدالشافی، گردآورنده: طلبه، جمال، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر (1419)، تفسیر القرآن العظیم، محقق: شمس‏الدین، محمد حسین‏، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
احمدی، محمدحسن (1393)، تحلیلی بر تفسیر آیات تاریخی با تأکید بر قاعده العبرة، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال پنجم، شماره 19، صص 127-140. 
اقبال، ابراهیم (1391)، سوره انسان و اهل بیت، نشریه پژوهش‌های قرآن و حدیث، سال چهل و پنجم، شماره 2، صص 1-18.
انواری، جعفر (1399)، شبهات سبب نزول آیه هشتم سوره انسان در بوته نقد، دوفصلنامه شبهه پژوهی مطالعات قرآنی، سال دوم، شماره دوم، شماره 3، صص 63-85.
ایمانی، مریم؛ خطی دیزآبادی، زینب (1386)، نقد و بررسی آرای سید قطب در مورد آیات نازله در شأن ائمه ((ع))، نشریه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، سال چهارم، شماره 7، صص 55-80.
آلوسی، محمد بن عبدالله (1415)، روح المعانی فی تفسیر قرآن العظیم و السبع المثانی، گردآورنده: شمس‏الدین، سناء بزیع‏، گردآورنده: شمس‏الدین، ابراهیم‏، محقق: عبدالبارى عطیه، على‏، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
بحرانی، هاشم بن سلیمان (1415)، البرهان فی تفسیر القرآن، محقق: بنیاد بعثت، واحد تحقیقات اسلامى‏، قم: موسسة البعثة، قسم الدراسات الإسلامیة.
برقی، احمد بن محمد (1371)، المحاسن، محقق: محدث، جلال الدین، قم: دارالکتب الاسلامیة.                                         
بغوی، حسین بن مسعود (1420)، معالم التنزیل، محقق: مهدى، عبد الرزاق‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (1418)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، محقق: مرعشلی، محمد عبدالرحمن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
بیهقی، احمد بن حسین (1405)، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، بیروت: دارالکتب الاسلامیه.
ثعلبی، احمد بن محمد (1422)، الکشف و البیان، محقق: ابن عاشور، ابی محمد، مراجعه و تدقیق: ساعدی، نظیر، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
جرجانى، عبدالقاهر بن عبدالرحمن (1430)، درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم‏، مصحح: شکور، محمد ادیب‏، محقق: فرحات، طلعت صلاح‏، عمان: دارالفکر.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1376)، الصحاح، مصحح: عطار، احمد عبد الغفور، بیروت: دارالعلم للملایین.
حسکانی، عبیدالله بن عبدالله (1411)، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، محقق: محمودی، محمدباقر، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی.
حقی برسوی، اسماعیل بن مصطفی (1414)، تفسیر روح‌البیان، بیروت: دارالفکر.
حویزى، عبدعلى بن جمعه (1415)، تفسیر نورالثقلین‏، مصحح: رسولى، هاشم‏، قم: اسماعیلیان.
دژآباد، حامد، خداپرست، اعظم (1393)، بررسی تطبیقی آیه هشتم سوره انسان از دیدگاه فریقین، فصلنامه مشرق موعود، سال هشتم، شماره 30، صص 109-134.
دینوری، عبدالله بن عمر (1424)، تفسیر ابن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم‏، بیروت: دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون‏.
زمخشری، محمود بن عمر (1407)، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فى وجوه التأویل‏، مصحح: حسین احمد، مصطفی، بیروت: دارالکتاب العربی.
سمرقندی، نصر بن محمد (1416)، بحر العلوم، محقق: عمروی، عمر، بیروت: دارالفکر.
سید، قطب (1425)، فی ظلال القرآن، بیروت: دار الشروق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (1404)، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت الله مرعشی (ره).
صادقی تهرانی، محمد (1406)، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه‏، قم: فرهنگ اسلامی.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام (1411)، تفسیر القرآن العزیز، بیروت: دار المعرفة.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1390)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات.
طبرانی، سلیمان بن احمد (2008)، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اربد: دارالکتاب الثقافی.
طبرسی، فضل بن حسن (1372)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، مصحح: یزدی طباطبایی، فضل‌الله، رسولی، هاشم، تهران: ناصر خسرو.
طبری، محمد بن جریر (1412)، جامع‌البیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت: دار المعرفة.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا)، التبیان فی تفسیر القرآن، مصحح: عاملى، احمد حبیب‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
عاملی، سیدجعفرمرتضی (1424)، تفسیر سورة هل أتى، بیروت: المرکز الاسلامی للدراسات‌.
عبداللهی‌عابد، صمد (1387)، بررسی روایات وارده در فضلیت اهل بیت (ع) در سوره انسان، علوم حدیث، سال سیزدهم، شماره 49 و 50، صص 88-110.
علاء‌الدین، سیدمحمدرضا (1395)، رفتارشناسی خانواده قرآنی در سوره انسان، نشریه قرآنی کوثر، شماره 58، صص 5-22.
فخررازی، محمد بن عمر (1420)، التفسیرالکبیر (مفاتیح الغیب)، بیرت: دار احیاء التراث العربی.
فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1415)، تفسیر الصافی، مقدمه و تصحیح: اعلمى، حسین‏، تهران: مکتبة الصدر.
قرطبی، محمد بن احمد (1364)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن (2000)، لطائف الاشارات: تفسیر صوفى کامل للقرآن الکریم‏، محقق: بسیونى، ابراهیم‏، قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب‏.
قمی، علی بن ابراهیم (1363)، تفسیر القمی، محقق: موسوى جزایرى، طیب‏، قم: دار الکتاب.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407)، الکافی، محقق: غفارى على اکبر، آخوندى، محمد، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
کوفی، فرات بن ابراهیم (1410)، تفسیر فرات الکوفی، محقق: کاظم، محمد، تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، مؤسسة الطبع و النشر.
ماتریدی، محمد بن محمد (1426)، تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى)، محقق: باسلوم، مجدى‏، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
ماوردی، علی بن محمد (بی‌تا)، النکت و العیون، مراجعه و تعلیق: عبدالرحیم، سید بن عبدالمقصود، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون‏.
مصطفوی، حسن (1430)، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دار الکتب العلمیة- مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
مکارم شیرازی، ناصر (1371)، تفسیر نمونه، جمعی از نویسندگان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
میرزا، عبدالهاشم (1396)، بررسی تطبیقی شأن نزول آیات اطعام (22-5 سوره انسان) از دیدگاه مفسران فریقین، دوفصلنامه مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث، سال پنجم، شماره 8، صص 24-43.
واحدی، علی بن احمد (1415)، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، محقق: داودی، صفوان عدنان، بیروت: دارالقلم.