نمادسازی قرآن کریم در داستان حضرت ابراهیم (ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی‌ارشد علوم قرآن و حدیث دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره). قزوین، ایران

2 دانشیار گروه علوم قرآن دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره). قزوین، ایران

چکیده

قرآن ­کریم دربردارنده مجموعه داستان‌­هایی درباره انبیاء ­الهی است که در خلال آن­ها به روشنی تقابل حق­ و­ باطل در طول تاریخ و جوامع بشری ترسیم شده است. داستان رازآلود ابراهیم (ع)، یکی از نمونه­‌های آن است که شخصیت­‌های مثبت ­و ­منفی آن برای آیندگان تصویرپردازی و نمادسازی شده‌اند. نمادسازی در این داستان مبتنی بر «افراد­ و ­شخصیت‌ها» و «وقایع­ و ­عوامل‌­طبیعی» است. قهرمانان مثبت این قصه عبارتند ­از: ­ابراهیم (ع)که نماد شخصیتی انقلابی در تحقق آیین­ توحیدی و مبارز در مواجه با ظواهر طاغوتی است و هاجر نماد ولایت‌­مداری، اسماعیل نماد بندگی و تسلیم محض، اسحاق نماد امید و بصیرت و ساره نماد همدلی و دلدادگی. شخصیت‌­های منفی همچون نمرود، آزر و قومش نیز به ترتیب نماد استکبار، حق­‌گریزی و ارتجاع و تعصب‌اند. افزون ­بر ­آن، قرآن ­مجید در اقدامی بدیع، وقایع ­و­ عوامل ­طبیعی را نیز نمادسازی کرده است. در این داستان، کعبه نماد توحید و وحدت امت­ اسلامی، صفا­ و­ مروه نماد پاسداشت از شعائر الهی، اجرام آسمانی نماد برهان ­مستدل، بت نماد طاغوت و تبر نماد مبارزه به تصویر درآمده‌­اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن ­کریم (1418ق.)، ترجمه ­محمد­مهدی ­فولادوند، تهران: دفتر ­مطالعات ­تاریخ ­و ­معارف ­اسلامی.
انصاری، خواجه ­عبدالله (۱۳۸۲ش.)، مناجات‌نامه، تصحیح ­و ­مقابله ­محمد­ حماصیان، کرمان: انتشارات ­خدمات ­فرهنگی ­کرمان.
فخر رازی، محمد­ بن ­عمر (۱۴۲۰ق.)، التفسیرالکبیر، بیروت: دار ­إحیاء­التراث ­العربی‏.‏
ابن‌ منظور، محمد­بن­ مکرم (1414ق.)، لسان ­العرب، بیروت: دارصادر.
ابن‌هشام، عبد­الملک­ بن ­هشام (بی­تا)، السیره­ النبویه، بیروت: دار­المعرفه.
ابن‏ ابى ‏حاتم، عبدالرحمن­ بن ­محمد (1419ق.)، تفسیر­القرآن ­العظیم، عربستان: مکتبه ­نزار ­مصطفى ­الباز.
ابن‏ ابى ‏زمنین، محمد­بن­ عبدالله (1424ق.)، تفسیر­ابن ­ابى­ زمنین‏، بیروت: دار­الکتب ­العلمیه.
ابن­ أبی ­الحدید، عبد­الحمید­بن ­به ­الله (1404ق.)، شرح­ نهج­ البلاغة­لابن ­أبی ­الحدید، قم: مکتبه­ آیت‌الله ­المرعشی­ النجفی‏.
ابن­ أبی ­زینب، محمد­بن ­ابراهیم (1397ق.) الغیبه­ للنعمانی‏، تهران: نشرصدوق.
ابن‏ جوزى، عبدالرحمن ­بن ­على (1422ق.)، زاد­المسیر­ فى­ علم ­التفسیر، بیروت: دار­الکتاب ­العربی‏.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن ­بن ­محمد (۱۳۶۳ش.)، العبر­ تاریخ­ ابن ­خلدون، ترجمه­ عبدالمحمد­ آیتی، تهران: مؤسسه ­مطالعات ­و­ تحقیقات ­فرهنگی.
ابن ­شعبه ­حرانى، حسن ­بن ­على‏ (1404ق.)، تحف ­العقول‏، قم: جامعه­ مدرسین.
ابن ‏عربى، محمد­بن ­على (1422ق.)، تفسیر­ابن ­عربى (تأویلات ­عبد­الرزاق)، بیروت: دار­إحیاء­التراث ­العربی‏.
ابن‏ عطیه، عبدالحق ­بن ­غالب (1422ق.)، المحرر­الوجیز­فى ­تفسیر­الکتاب ­العزیز، بیروت: دار­الکتب ‌العلمیه.
ابن ‏قتیبه، عبدالله ­بن ­مسلم (1411ق.)، تفسیر­غریب ­القرآن‏، بیروت: دار­ و ­مکتبه ­الهلال.‏
ابن‌کثیر، اسماعیل­ بن ­عمر (۱۴۰۷ق.)، البدایه ­و ­النهایه، بیروت: دارالفکر.
ابوحیان، محمد­بن ­یوسف (1420ق.)، البحر­ المحیط­ فى ­التفسیر، بیروت: دار­الفکر.
ازرقی، محمد­بن ­عبدالله (۱۴۱۶ق.)، اخبار­مکه ­و ­ما ­جاء ­فیها ­من ­الآثار، بیروت: دارالاندلس.
ازهری، محمدبن ­احمد (1421ق.)، تهذیب ­اللغه، بیروت: دار­إحیاء­التراث ­العربی‏.
برقی، احمد­بن ­محمد­ بن ­خالد (1371ق.)، المحاسن، قم: دارالکتب ­الاسلامیه.
بروجردی، محمدابراهیم (1366ش.)، تفسیرجامع، تهران: صدر.
بلعمی، محمد­بن ­محمد (۱۳۷۸ش.)، تاریخنامه ­طبری، تحقیق: محمد­روشن، تهران: سروش.
پورنامداریان، تقی (1384ش.)، رمز­ و ­داستان­ های ­رمزی ­در ­ادب ­فارسی: ­تحلیلی ­از داستان‌های­ عرفانی ­فلسفی ­ابن­ سینا ­و ­­سهروردی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ثعلبى، احمد­بن­محمد (1422ق.)، الکشف ­و­البیان، بیروت: دار­إحیاء­التراث ­العربی‏.
جزائری، نعمت­ الله (۱۳۸۱ش.)،‌ النور ­المبین ­فی ­قصص­ الأنبیاء ­و ­المرسلین‌، ترجمه ­فاطمه ­مشایخ،‌ تهران‌: فرحان.
جصاص، احمدبن علی (1405ق.)، احکام القرآن، بیروت: دار­إحیاء­التراث ­العربی‏.‏
جعفریان، رسول (۱۳۸۴ش.)، آثار ­اسلامی ­مکه ­و ­مدینه، تهران، نشر­مشعر.
جفری، آرتور (1386ش.)، واژه‌های­ دخیل­ در­ قرآن­ مجید، تهران: نشر­توس.
جوادی ­آملی، عبدالله (1395ش.)، تسنیم؛ تفسیر­قرآن ­کریم، قم: اسراء.
جوالیقی، موهوب ­بن ­احمد (1995م.)، المعرب­ من­ الکلام­ الأعجمی ­على ­حروف­ المعجم، قاهره:  دار­الکتب ­المصریه.
جوزجانی، منهاج‌الدین ­سراج (۱۳۶۳ش.)، طبقات ­ناصری­ تاریخ­ ایران ­و ­اسلام»، تحقیق: عبدالحی ­حبیبی، تهران: دنیای ­کتاب.
چدویک، چارلز (1390ش.)، سمبولیسم، ترجمه مهدی ­سحابی، تهران: نشر­مرکز.
حائرى­ طهرانى، على (1338ش.)، مقتنیات الدرر، تهران: دار­الکتب ­الإسلامیه.
حسن­ بن ­على، امام­ یازدهم(ع) (1409ق.)، التفسیر ­المنسوب ­إلى ­الإمام ­الحسن ­العسکری(ع)‏، قم: مدرسه ­الإمام ­المهدی(عج).
حقى ­برسوى، اسماعیل ­بن ­مصطفى (بی­تا)، تفسیر ­روح­ البیان، بیروت: دارالفکر.
حمیرى، عبدالله­ بن ­جعفر (1413ق.)، قرب­ الإسناد، قم: مؤسسة­آل ­البیت(ع).
خطیب­ شربینى، محمد­بن ­احمد (1425ق.)، تفسیر­السراج­ المنیر، بیروت: دار­الکتب ­العلمیه.
خمینی، روح­ الله (1378ش.)، صحیفه امام، تهران: موسسه­ تنظیم ­و ­نشر ­آثار ­امام ­خمینی(ره).
خویی، ابوالقاسم (1417ق.)، مصباح­ الأصول، قم: مکتبه ­الداوری‌.
دهخدا، علی‌اکبر (1390ش.)، لغت­نامه، تهران: دانشگاه تهران. مؤسسه انتشارات­ و ­چاپ.
راغب ­اصفهانى، حسین­ بن ­محمد (1412ق.)، مفردات ­ألفاظ­ القرآن‏، بیروت: دارالقلم.
زمخشرى، محمود ­بن ­عمر (1407ق.)، الکشاف­ عن ­حقائق ­غوامض­ التنزیل­ و ­عیون­ الأقاویل ­فى وجوه ­التأویل»‏، بیروت: دار­الکتاب­ العربی‏.
سبحانی ­تبریزی، جعفر‌ (1387ش.)، فروغ ابدیت، قم، بوستان­ کتاب.
سلطان­ على‏شاه، سلطان­ محمد ­بن ­حیدر (1408ق.)، بیان­ السعاده ­فی ­مقامات­ العباده، بیروت: مؤسسه ­الأعلمی ­للمطبوعات‏.
سیدرضی، محمد­بن ­حسین‏ (1414ق.)، نهج‌البلاغه (للصبحی صالح)، قم: هجرت.
سیوطی، عبدالرحمن ­بن ­ابی­بکر (1404ق.)، الدّر­المنثور­ فى ­التفسیر­بالماثور، قم: کتابخانه ­عمومی­ آیت ­الله ­مرعشی ­نجفی.
سیواسى، احمد­ بن ­محمود (1427ق.)، عیون­ التفاسیر، بیروت: دار­صادر.
شبر، عبدالله (1407ق.)، الجوهر­ الثمین ­فی ­تفسیر ­الکتاب­ المبین‏، کویت: شرکت ­مکتبه­ الالفین.‏
شوقی، ­ابوخلیل (۱۳۸۹ش.)، اطلس ­قرآن، ترجمه ­محمد ­کرمانی، مشهد: آستان ­قدس ­رضوی.
صادقی­ تهرانی، محمد (1419ق.)، البلاغ ­فی ­تفسیر ­القرآن ­بالقرآن، قم: بی­نا.
ابن­ بابویه، محمد­بن­ علی (1406ق.)، ثواب ­الأعمال ­و ­عقاب ­الأعمال‏، قم: دار­الشریف ­الرضی­ للنشر.
____________ (1385ش.)، علل ­الشرائع‏، قم: کتاب­ فروشى ­داورى‏.
طبرانى، سلیمان ­بن ­احمد (2008م.)، التفسیر­الکبیر: تفسیر­القرآن ­العظیم‏، بیروت: عالم ­الکتب‏.
طبرسی، فضل­ بن ­حسن (1372ش.)، مجمع ­البیان ­فی ­تفسیر ­القرآن‏، تهران: ناصرخسرو.
____________ (1412ق.)، تفسیر ­جوامع ­الجوامع، قم: مرکز­ مدیریت ­حوزه­ علمیه­ قم.
طبرى، محمد­ بن ­جریر (۱۳۷۵ش.)، تاریخ ­طبری، ترجمه ­ابوالقاسم ­پاینده، تهران: اساطیر.
____________ (1412ق.)، جامع ­البیان ­فى ­تفسیر­ القرآن‏، بیروت: دارالمعرفه.
طریحى، فخر­الدین ­بن ­محمد (1375ش.)، مجمع ­البحرین‏، تهران: مرتضوی.
طوسى، محمد­ بن ­حسن‏ (بی­تا)، التبیان ­فی ­تفسیر ­القرآن‏، بیروت: دار­إحیاء­التراث ­العربی‏.‏
علم الهدى، على­ بن ­حسین (1998م.)، أمالی ­المرتضى‏، قاهره: دار­الفکر­ العربی‏.
عیاشى، محمد بن­ مسعود (1380ق.)، تفسیر ­العیاشی، تهران: مکتبه ­العلمیه ­الاسلامیه.
فراهیدى، خلیل­ بن ­احمد (1409ق.)، کتاب­ العین، قم: نشر­ هجرت.
فضل الله، محمد­حسین (1419ق.)، من­ وحى ­القرآن‏، بیروت: دار­الملاک‏.
فیض ­کاشانى، محمد ­بن ­شاه­ مرتضى‏ (1415ق.)، تفسیر­الصافی‏، تهران: مکتبه ­الصدر.
قرائتى، محسن (1388ش.)، تفسیر نور، تهران: مرکز ­فرهنگى­ درس‌هایى­ از­ قرآن.
قزوینی، سید­مهدی (۱۴۲۶ق.)، المزار: مدخل­ لتعیین ­قبور­ الانبیاء ­و ­الشهداء ­و أولاد ­الأئمه­ و العلماء، بیروت: دارالرافدین.
قشیرى، عبدالکریم ­بن ­هوازن (2000م.)، لطائف ­الاشارات: ­تفسیر­ صوفى ­کامل­­ للقرآن ­الکریم‏، قاهره: الهیئه ­المصریه ­العامه­ للکتاب‏.
قطب، سید (1995م.) التصویر­ الفنی ­فی ­القرآن ­الکریم، بیروت: دار­الشروق.
قمى، على ­بن ­ابراهیم (1363ش.)، تفسیرالقمی، قم: دارالکتاب.
قمى­ مشهدى، محمد ­بن ­محمدرضا (1368ش.)، تفسیر ­کنز ­الدقائق ­و ­بحر ­الغرائب‏، تهران: سازمان­ چاپ ­و نشر وزارت­ فرهنگ­ و ­ارشاد ­اسلامى.
کلینى، محمد­ بن ­یعقوب (1407ق.)، الکافی‏، تهران: دار­الکتب ­الإسلامیه.
مجلسى، محمد­باقر (1403ق.)، بحار­الأنوار، بیروت: دار­إحیاء­التراث ­العربی‏.‏
مرعشی­ نجفی، سیدمهدی (۱۳۸۵ش.)، حوادث ­الایام، قم: تولی.
مسعودی، علی­ بن­ حسین (۱۳۸۴ش.)، إثبات ­الوصیه ­للإمام­ علی ­بن ­أبی­طالب، قم: انصاریان.
مطهرى، مرتضى‌ (1384ش.)، مجموعه ­آثار ­استاد ­شهید ­مطهرى‏، تهران: صدرا.
 مغنیه، محمدجواد (1424ق.)، التفسیر ­الکاشف‏، قم: دار­الکتاب ­الإسلامی‏.
مقاتل­ بن ­سلیمان (1423ق.)، تفسیر ­مقاتل ­بن ­سلیمان، بیروت: دار­إحیاء­التراث ­العربی‏.
مقری­ فیومی، احمد ­بن ­محمد (1414ق.)، المصباح ­المنیر ­فی ­غریب ­الشرح ­الکبیر، قم: دارالهجره.
مکارم­ شیرازی، ناصر (1371ش.)، تفسیرنمونه، تهران: دارالکتب ­الاسلامیه.
میرصادقی، جمال (1376ش.)، عناصر­داستان، تهران: انتشارات ­علمی.
نظام­ الاعرج، حسن­ بن ­محمد (1416ق.)، تفسیر­ غرائب ­القرآن­ و ­رغائب ­الفرقان‏، بیروت: دار­الکتب ­العلمیه.
یعقوبی، احمد­بن ­ابی ­یعقوب (۱۳۷۱ش.)، تاریخ ­یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم ­آیتی، تهران: انتشارات ­علمی ­و ­فرهنگی.
یزیدى، عبدالله­ بن ­یحیى (1405ق.)، غریب ­القرآن ­و ­تفسیره‏، بیروت: عالم ­الکتب‏.
جمال‌الدین، مرتضی (1440ق.)، موسوعة أهل البیت علیهم السلام القرآنیة، عراق: العتبة الحسینیة المقدسة. دار القرآن الکریم.