تقسیم قرآن به 555 واحد موضوعی (رکوع) و کارکردهای آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تفسیر و علوم قرآن دانشکده علوم قرآنی ،دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، مشهد، ایران

2 استادیار فقید مؤسسۀ فرهنگی هنری کانون نشر و ترویج زبان قرآن

چکیده

«رکوعات قرآنی» از تقسیمات کهن قرآن است که دربارۀ کمیت، علّت، مُقَسِّم و زمان انجام آن اختلاف نظر است. برخی، این تقسیم را ازسوی مفسّران تابعی و برخی، زمان پیدایش آن را سدۀ چهارم هجری و از حوزۀ فرهنگی خراسان و ازسوی علمای ماوراءالنهر (فرارود) دانسته‌اند. دربارۀ شمار رکوعات، چهار عدد درخور توجّه است: در رسالۀ «خلاصة‌الوقوف» منسوب‌به ابن مهران نیشابوری (د381ق)، قرآن به 553 رکوع و در مصاحف شبه قارّۀ هند و تفسیر جامع‌البیان ایجی شیرازی (د905ق) به 556 رکوع تقسیم شده‌است؛ مشایخ شهر بخارا در طلیعۀ سدۀ چهارم هجری برای ختم قرآن در نماز تراویح، قرآن را به 540 رکوع تقسیم‌کرده‌‏اند. برپایۀ مطالعات سدۀ اخیر، قرآن 555 رکوع دارد که به آن «واحدهای موضوعی قرآن» نیز اطلاق‌می‏‌شود. این پژوهش، به‌روش توصیفی – تحلیلی پس‌از مطالعۀ احادیث، تفاسیر و منابع علوم قرآنی بدین نتیجه دست‌یافته‌است که در مرحلۀ نزول تدریجی – به‌جز موارد اندکی - قرآن رکوع به رکوع نازل می‌‏شده‌است و چون پیامبر اکرم از فرصت نماز برای تثبیت آن‌ها در قلب مردم بهره‌می‏‌بردند و پس‌از قرائت هریک از آن‌ها به رکوع می‏‌رفتند تا مسلمانانی که نشنیده‌‏اند، بشنوند و آن‌ها که پیش‌از نماز شنیده‏‌اند، به‌ ذهن بسپارند، هر واحد موضوعی، یک «رکوع» نام گرفت. واحدهاى موضوعى هر سوره، کلید مهمّى براى تشخیص محور موضوعى آن سوره و سیاق آیات است. مفسّران، معلّمان، قاریان و حافظان قرآن نیز مى‌‏توانند در تدبّر، آموزش، تلاوت و حفظ قرآن از این فصل‏‌بندی حکیمانه بهره‌بگیرند تا تفسیر، تعلیم، قرائت و تلاوت آنان هدفمند و منظّم شود و حُسنِ مَطلع و حُسن خِتام داشته‌باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


القرآن الحکیم، دهلی، ربّانی بک دپو.
قرآن کریم، (1367ش)، خط حامد آلامدی، دارالکتاب الاسلامی.
قرآن، (1397ش)، خط غلامرضا صفامهدوی، به‏نشر (آستان قدس رضوی).
قرآن، خط محمودبن احمد نیریزی، نسخة شمارۀ 1502 آستان قدس رضوی.
 قرآن مجید، (1374ش)، خط حبیب‏الله فضائلی، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: سروش.
القرآن المجید، (1395ش)، طرّاح خط: ابوالحسن مظفّری، ترجمۀ حسین انصاریان، تهران: صیّادی.
القرآن‌المجید، (1378ش)، خط: خودآوا، طرّاح خط: رضا کیان‏زاد، تهران: کیان کتاب - مؤسسه رسانه کلام.
قرآن مجید، (1378ش)، با ترجمۀ فارسی و انگلیسی: مهدی الهی قمشه‏ای و مارمادوک پیکتال، تهران: جاجرمی.
 قرآن مجید، (1390ش)، خط محمدحسین یزدی، ترجمۀ آیت‏الله مکارم شیرازی، مشهد: به نشر (آستان قدس رضوی).
القرآن الحکیم، (1399ش)، خط سیّدعبدالمهدی حسن‏زاده، ترجمۀ حسین انصاریان، قم: دفتر نشر معارف وابسته‌به نهاد نمایندگی مقام معظّم رهبری در دانشگاه‏ها و کتاب جمکران.
ابن ابی‌شیبه، عبدالله، (1409ق)، المصنّف فی الأحادیث والآثار، تحقیق: کمال یوسف الحوت، المدینة المنورة: مکتبة العلوم والحکم.
ابن بابویه، محمّدبن‌على، (1385ش)، علل الشرائع‏، قم: کتاب‏فروشى داورى‏.
_____________، (1378ق)، عیون اخبار الرضا، تحقیق: مهدى ‏لاجوردى، تهران: نشر جهان.
_____________، (1413ق)، [فقیه] من لایحضره الفقیه، تحقیق: علی‏اکبر غفاری، جامعه مدرّسین حوزۀ علمیه قم.
ابن جبرین، عبدالله، (1431ق)، الفتاوى، تاریخ النشر بالشاملة: ٨ ذو الحجة.
ابن شَبَّه، عمر، (بی‏تا)، تاریخ المدینة المنوّره، تحقیق: فهیم محمد شلتوت‏.
ابن ماجه، محمد بن ‌یزید، (1430ق)، سنن، به کوشش شعیب الأرنؤوط و دیگران، دارالرسالة العالمیة.
ابن وهب، عبداللّه، (2003م)، الجامع علوم‌القرآن، بروایة سحنون بن سعید (د240 ق)، به‏کوشش: میکلوش مَورانى، بیروت: دارالغرب الاسلامى.
ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، (بی‏تا)، سنن، به‌کوشش محمد محیى‏الدین عبدالحمید، داراحیاء السنة النبویه.
____________________(1420ق)، مسائل الإمام أحمد، تحقیق: ابومعاذ طارق بن عوض‏الله، مصر: مکتبة ابن تیمیة، ١٤٢٠ق.
ابوطالب مکّى، (1426ق)، قوت‌القلوب، تحقیق: عاصم ابراهیم الکیالى، بیروت: دار الکتب العلمیه.
احمدبن‌حنبل، (1421ق)، مسند، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، عادل مرشد وآخرون، مؤسسة الرساله.
اسماعیل‌بن جعفر انصاری، (1418ق)، حدیث، تحقیق: عمر بن رفود بن رفید السّفیانی، ریاض: مکتبة الرشد.
امامی، محمد، (1386ش)، «بازکاوی عدم وجوب قرائت سورۀ کامل بعد از حمد در نماز»، مقالات و بررسی‌ها، دفتر ۸۵، ص21-40.
ایجی شیرازی، محمد بن عبدالرحمن، (1424ق)، جامع‌البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
باقلّانی، ابوبکر، (1422ق)، الانتصار للقرآن، تحقیق: محمد عصام القضاة، عَمَّان: دار الفتح؛ بیروت: دار ابن‌حزم.
بخاری، محمد بن ‌اسماعیل، (1422ق)، صحیح، تحقیق: محمدزهیر بن ناصرالناصر، دار طوق النجاة.
ترمذی، محمد بن عیسى، (1996م)، الجامع الکبیر (سنن)، حققه: بشار عواد معروف، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
جزیری، عبدالرحمن، (1419ق)، الفقه علی المذاهب الاربعة (و مذهب اهل البیت، تألیف سیّدمحمد غروی و یاسر مازح)، بیروت: دارالثقلین.
حسینی‏زاده، سیّدعبدالرسول، (1392ش)، جمع قرآن و تقسیمات آن، قم: بوستان کتاب.
حیدری مزرعه آخوند، محمّدعلی؛ مدنی، منیره سادات و حمّادی، الهام، (1398ش)، «واکاوی کیفیت نزول سورۀ علق به‌صورت پیوسته یا گسسته»، مطالعات قرآن و حدیث، شمارۀ 25، ص297-323.
خامنه‏ای، سیّدعلی، (1393ش)، مروری‌بر مبانی روش و قواعد تفسیری حضرت آیت‏الله خامنه‏ای در تفسیر سورۀ توبه، تهران: نسیم انقلاب.
داجوی، حمدالله جان، (1996م)، ربط الرکوعات و السور، به‌کوشش عبدالقدّوس مظهری، مظهری کتاب‏خانه.
دارمی، ابومحمد، (1436ق)، عبدالله‌بن‌عبدالرحمن، مسند، تحقیق: مرزوق بن هیاس آل مرزوق الزهرانی.
دیوبندى، محمود حسن، (1385ش)، تفسیر کابلى (از دیدگاه اهل سنت)، تهران: احسان.
زارع زردینی، احمد؛ لسانی فشارکی، محمّدعلی و خلیلی، میثم، (1398ش)، «گونه‏شناسی ساختار چینش آیات در رکوعات قرآنی (مطالعۀ موردی سورۀ بقره)»، پژوهش‏های زبان‌شناختی قرآن، شمارۀ16، ص73-94.
زرکشى، بدرالدین محمد، (1415ق)، البرهان فى علوم القرآن، تحقیق: مرعشلى، ذهبی و کردی، بیروت: دار المعرفه.
سخاوی، علم‌الدین، (1413ق)، جمال‌القرّاء و کمال‌الإقراء، تحقیق: عبدالکریم الزبیدی، بیروت: دارالبلاغه.
سرخسی، محمد بن احمد، (1414ق)، المبسوط، بیروت: دارالمعرفه.
سلیم بن قیس هلالی، (1405ق)، کتاب سلیم، محقق: محمّد انصارى زنجانى خوئینى، قم: الهادى.
سندی، عبدالقیّوم بن عبدالغفور، (1437ق)، «مصطلح الرکوع فی المصاحف»، تبیان للدراسات القرآنیّة، عدد24، ص19-73.
شجری جرجانی، یحیى بن الحسین، (1422ق)، ترتیب الأمالی الخمیسیة، رتبها: محیی‌الدین محمد بن أحمد قرشی، تحقیق: محمد حسن إسماعیل، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
شولر، گریگور، (1400ش)، زندگی‏نامۀ محمّد، ماهیت و وثاقت، ترجمۀ محمدحسین رفیعی، تهران: حکمت.
شیبانی، ابوعبدالله محمد بن حسن، (1400ق)، الکسب، تحقیق: سهیل زکّار، دمشق: عبدالهادی حرصونی.
شیبانى، محمّد بن حسن، (1413ق)، نهج‏البیان عن کشف معانى القرآن، تحقیق: حسین درگاهى، تهران: بنیاد دائرة‏المعارف جهان اسلام.
صادقی توران‏پشتی، میثم؛ میرحسینی، یحیی و زارع زردینی، احمد، (1400ش)، «رکوعات قرآنی؛ از پیشینه تاریخی تا کاربست‌ها در فرهنگ اسلامی»، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، شمارۀ 1، ص87-108.
صنعانی، عبدالرزاق، (1403ق)، المصنّف، تحقیق: حبیب‏الرحمن الأعظمی، بیروت، المکتب الإسلامی.
طالقانی، سید محمود، (بی‏تا)، پرتوی از قرآن، قسمت3و4 (جزء سی‏ام)، شرکت سهامی انتشار.
طباطبائى، سیّدمحمد حسین، (1417ق)، المیزان فى تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرّسین حوزۀ علمیّۀ قم.
طباطبائى، سیّدمحمد حسین، (1373ش)، قرآن در اسلام، دفتر انتشارات اسلامى.
طبرانى، سلیمان بن احمد، (بی‏تا)، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدى بن عبدالمجید السلفى، قاهره: مکتبة ابن‌تیمیه.
طبرسى، فضل بن حسن، (1372ش)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن‏، مصحح: هاشم‏رسولى، تهران: ناصر خسرو.‏
طبرسى، حسن بن فضل، (1412ق)، ‏مکارم الأخلاق‏، قم: الشریف الرضى‏.‏
طبرى، محمد بن جریر، (1387ق)، تاریخ الرسل و الملوک، محقق: محمد أبوالفضل إبراهیم، مصر: دارالمعارف.
طوسى، محمد بن حسن، (1390ق)، ‏الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، مصحح: حسن موسوى‏ خرسان، تهران: دارالکتب الإسلامیة.‏
طوسى، محمد بن حسن، (1407ق)، تهذیب الاحکام، به کوشش علی‏اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق.
طوسى، محمد بن حسن‏، (1411ق)، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت: مؤسسة فقه الشیعة‏.
طیالسى، سلیمان بن داوود، (1419ق)، مسند، تحقیق: محمد بن عبدالمحسن الترکى، مصر: دار هجر.
عیاشى، محمد بن مسعود، (1380)، التفسیر، محقق: هاشم ‏رسولى، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
فرات کوفی، ابراهیم، (1410ق)، تفسیر، محقق: محمّد کاظم، تهران: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی.‏
قتادة بن دعامة سدوسی، (1418ق)، الناسخ والمنسوخ، محقق: حاتم صالح الضامن، بیروت: مؤسسة الرسالة.
قمی، علی بن ابراهیم، (1363ش)، تفسیر، محقق: طیّب موسوی جزایری، قم: دارالکتاب.
کلباسی، زهرا و احمدنژاد، امیر، (1402ش)، «تحلیلی در سیر تطور آیات مستثنا (براساس مطالعۀ تفاسیر روایی قرن دوم تا نهم)»، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شمارۀ 59، ص141-170.
کلینی، محمد بن‌ یعقوب، (1381ق)، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، مکتبة الصدوق.
کوسج، إسحاق بن منصور مروزی، (1425ق)، مسائل الإمام أحمد بن حنبل وإسحاق بن راهویه، المملکة العربیة السعودیة: عمادة البحث العلمی، الجامعة الإسلامیة بالمدینة المنورة.
کیوان قزوینی، عباسعلی، (1384ش)، تفسیر کیوان، تهران، سایه.
لسانی فشارکی، محمّدعلی، (1373ش)، «احزاب»، دائرة ‏المعارف بزرگ اسلامی، ج6.
______________، (1379ش)، «اعلی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج9.
______________، (1380ش)، «انعام»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج10.
لسانی فشارکی، محمدعلی و مرادى زنجانى، حسین، (1400ش)، روش تحقیق موضوعى در قرآن کریم، قم، بوستان کتاب.
لسانی فشارکی، محمدعلی و مرادى زنجانى، حسین، (1394شسوره‌شناسی، قم: نصایح.
لسانی فشارکی، محمدعلی و معرفت، محمدهادی، (1377ش)، «اسباب نزول»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج8.
مجاهدی، فاطمه، (1385ش)، «تراویح»، دائرة‏المعارف بزرگ اسلامی، ج14.
مدیر شانه‌چی، کاظم، (1362ش)، «قرآن‏های چاپی»، مشکوة، شمارۀ۲، ص127-174.
مقاتل بن سلیمان، (1423ق)، تفسیر، تحقیق عبدالله محمود شحاته، دار احیاء التراث العربی.
مستفید، حمیدرضا و دولتی، کریم، (1384ش)، تقسیمات قرآنی و سورمکّی و مدنی، تهران: مرکز طبع و نشر قرآن کریم.
منسوب به ابن مهران نیشابوری، (1385ش)، خلاصة الوقوف (رسالة فی کتابة المصحف)، تصحیح: محمّدرضا شهیدی‏پور و حجت‏اللّه بیاتانی، مندرج در گنجینۀ بهارستان 15 (علوم قرآنى و روائى 3)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى.
نجفی، محمدحسن، (1981م)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تحقیق: عباس قوچانی، دار احیاء التراث العربی، بیروت.
نورى طبرسى، میرزا حسین، (1407ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل البیت لاحیا التراث.
نووی، محیی‌الدین یحیی بن شرف، (1437ق)، المجموع شرح المهذّب، قاهره: الطباعة المنیریة.