رهیافتی معناشناسانه به مستضعفین و بازشناخت اجتماعی آن با تأکید بر تقابل‌های معنایی آن در قرآن

پیرچراغ, محمدرضا

doi:10.22049/quran.2024.29427.1439

رهیافتی معناشناسانه به مستضعفین و بازشناخت اجتماعی آن با تأکید بر تقابل‌های معنایی آن در قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

محمدرضا پیرچراغ

استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات، علوم و تحقیقات اسلامی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره). قزوین، ایران

10.22049/quran.2024.29427.1439

چکیده

یکی از مسائل مهم قرآنی در حوزه جامعه‌شناسی، تحلیل و بررسی ویژگی‌ها و رفتار گروه‌های مختلف اجتماع است. یکی از این گروه‌های اجتماعی، «مستضعفان» هستند که وجود این طبقه اجتماعی در هر زمان، سبب شده آیات متعددی از قرآن، به بیان علل ظهور و عوامل تشکیل این گروه، اقسام و ویژگی‌های آنها و راهکارهای برون رفت از این وضعیت اجتماعی اختصاص یابد. براساس تحلیل معناشناسانه این واژه، واژگان جانشین مفهومی و همسو با «استضعاف» عبارتنداز: «مُضطرّ، ضرّ، وَهن، فَشل و ذلّ». مهمترین واژگان در تقابل معنایی با «استضعاف» شامل «استکبار، أتراف، ملأ، ظلم، عتوّ، علوّ، غنی، بَغی، بطر، طغیان» است. براساس تقابل‌های معنایی مذکور مشخص می‌شود سه گروه اجتماعی «مستکبران، ملأ و مترفین» علت اصلی تشکیل این طبقه‌ی اجتماعی بوده و آن‌ها کسانی را که حتی دارای نیروهای بالفعل و بالقوه هستند به استضعاف کشانده و سخت در مضیقه قرار می‌دهند. عوامل استضعاف‌گونه گاه توسط «مستکبران» به‌صورت مستقیم و با تمسک به ظلم، قتل وکشتار ایجاد می‌شود و گاه توسط «ملأ و مترفین» در قالب‌های مخفیانه و غیر مستقیم صورت می‌گیرد. این نوشتار به شیوه توصیف و تحلیل، به بررسی آیات مربوط به استضعاف پرداخته و با بررسی واژه «استضعاف» در کنار واژگان همسو و مقابل آن؛ به مصادیق مستضعف و عوامل و آثار استضعاف، اقسام و ویژگی‌های جریان‌های اجتماعی مقابل و راه رهایی از استضعاف پرداخته و در این میان با تحلیلِ برخی مؤلفه‌های این تقابلِ معنایی، تصویری روشن از واژه «مستضعف» و نمودهای اجتماعیِ آن ارائه می‌نماید

کلیدواژه‌ها