مؤلفه‌های معنایی واژه دین در قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قرآن و حدیث. قم، ایران.

2 استاد علوم قرآن و حدیث بخش مطالعات خاورمیانه دانشگاه سیدنی، استرالیا

3 دانشیار فلسفه و کلام دانشگاه قم. قم، ایران

چکیده

دین از واژگان پرکاربرد در قرآن کریم است و اندیشمندان اسلامی از منظرهای مختلف به بررسی مفهومی آن پرداخته‌اند. با این­حال، کاربردهای متنوع و مختلف آن در قرآن کریم و مشکل روش‌شناختی تلاش‌های گذشته سبب شده که هم­چنان در ابهام باقی بماند. بنابراین  بررسی معنایی آن با استفاده از روش‌های نوین تحلیل معنا ضروری می‌نماید.
معناشناسی به بررسی مؤلفه‌ها و حوزه‌ی معنا‌یی واژگان کلیدی قرآن کریم از طریق شناسایی روابط معنایی و جایگاه هریک در شبکه‌های معنایی متن جدا از پیش‌داوری‌ها و تلقی‌های بیرونی می‌پردازد که روش کارآمد و معتبری در این نوع مطالعه به شمار می‌رود. از این­رو پژوهش حاضر با تکیه بر خود آیات و بر مبنای روش معناشناسی درزمانی و هم‌زمانی با تعیین حوزه‌های معنایی و در چارچوب روابط معنایی نظیر؛ شمول معنایی، تقابل، همنشینی و جانشینی، به تحلیل معناشناختی این واژه در قرآن کریم پرداخته است. در پی این تحلیل معناشناختی و ترسیم دو حوزه معنایی «این جهانی» و «آخرتی» برای واژه دین در قرآن کریم، مؤلفه‌های معنایی واژه مشخص شده و بر مبنای آن، تعریف اساسی این واژه در قرآن کریم ارائه شده است.

کلیدواژه‌ها


کتاب مقدس.
آلوسی سید محمود (1415ق). روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، (15ج)، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‌عاشور محمد بن طاهر (بی‌تا). التحریر و التنویر، (30ج)، بی‌جا: بی‌نا.
ابن‌فارس (1420ق، 1999م). معجم مقاییس اللغۀ، (2ج)، بیرو: دارالکتب العلمیه.
ابن‌قتیبه (1393ق، 1973م). تأویل مشکل القرآن، محقق: سید احمد صقد، قاهره: دار التراث.
ابن‌منظور (1414ق). لسان العرب، (15ج)، محقق: علی شیری، بیروت: دارالفکر.
ابی‌تمام، حبیب‌بن‌اوس الطائی (بی‌تا). دیوان الحماسه، محقق: عبدالمنعم احمد‌صالح، بغداد: دارالشؤون الثافیة العامة.
ایزوتسو، توشیهیکو (1381). خدا و انسان در قرآن، مترجم: احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.
باقری، مهری (1374). مقدمات زبان‌شناسی، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
بلخی، مقاتل بن سلیمان (1423ق). تفسیر مقاتل بن سلیمان، (4ج)، بیروت: داراحیاء التراث.
بهجت‌پور، عبدالکریم (1387). همگام با وحی (نخستین تفسیر جامع شیعی به ترتیب نزول سوره‌های قرآن براساس روایت ابن‌عباس)، قم: سبط‌النبی.
بهرامی، احسان (1369). فرهنگ واژه‌های اوستا، (4ج)، تهران: نشر بلخ وابسته به بنیاد نیشابور.
پالمر، فرانک.ر (1366). نگاهی تازه به معنی‌شناسی، مترجم: کورش صفوی، تهران: نشر مرکز.
ثعالبی، ابن‌منصور (1417ق). فقه‌اللغۀ و سرّالعربیۀ، محقق: فائز محمد، بیروت.
جفری، آرتور (1372). واژه‌های دخیل در قرآن مجید، مترجم: فریدون بدره‌ای، تهران: انتشارات توس.
جوهری فارابی، ابونصر (1418ق، 1998م). الصحاح، (7ج)، محقق: شهاب‌الدین ابوعمرو، بیروت: دارالفکر.
چسون، جین (بی‌تا). زبان‌شناسی همگانی، مترجم: حسین وثوقی، بی‌جا: انتشارات علوی.
حسین احمد، عبدالرزاق (1420ق). المکی و المدنی فی القرآن الکریم، (2ج)، قاهره: دار ابن عفان.
حسینی شیرازی، سیدمحمد (1424ق). تقریب القرآن الی الاذهان، (5ج)، بیروت: دار العلوم.
درّاز، محمد عبدالله (1376). مدخلی برکاووش در تاریخ ادیان، مترجم: محمد باقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
دوستخواه، جلیل (1375). اوستا کهن‌ترین سرودهای ایرانیان، (2ج)، تهران: انتشارات مروارید.
دهخدا، علی‌اکبر (1341). لغت‌نامه، تهران: شرکت چاپ افست گلشن.
راب. ا. کهن (1350). گنجینه‌ای از تلمود، به اهتمام حسین صدری‌پور، بی‌جا: چاپ خانه‌ی زیبا.
راغب اصفهانی (1412ق). مفردات فی غریب القرآن، دمشق: دارالعلم.
ساعده‌بن‌جویه (1385ق). دیوان الهذلیین، (3ج)، قاهره: دارالقومیه لطباعة و النشر.
سید بن قطب (1412ق). فی ظلال القرآن، (6ج)، بیروت؛ قاهره: دارالشروق
شرطونی (1374). اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد، (5ج)، تهران: منظمه الاوقاف و الشؤون الخیریه.
شعیری، حمیدرضا (1381). مبانی معناشناسی نوین، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی و دانشگاه‌ها (سمت).
صافی، محمودبن عبدالرحیم (1418ق). الجدول فی اعراب القرآن، (30ج)، دمشق، بیروت: دارالرشید مؤسسه الایمان.
صفوی، کورش (1379). در‌آمدی بر معنی‌شناسی، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه‌ی هنری.
طباطبایی، محمدحسین (1374). تفسیرالمیزان، (20ج)، مترجم: سید محمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
طبرسی، فضل بن حسن (1377). جوامع‌الجامع، (6ج)، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس.
ـــــــــــــــــ (1360). مجمع‌البیان، (27ج)، مترجم: گروه مترجمان، تهران: انتشارات فراهانی.
طبری، محمدبن جریر (1412ق). جامع‌البیان، (30ج)، بیروت: دارالمعرفۀ.
طریحی، فخرالدین (1375). مجمع‌البحرین، (6ج)، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی.
طهماسبی، علی (1379). دغدغه‌های فرجامین، تهران: نشر یادآوران.
عفیفی، رحیم (1387). ارداویراف‌نامه، تهران: چاپ نظر.
علی، جواد (1978م). المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، (10ج)، بیروت: دارالعلم للملائین.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1410ق). کتاب‌العین، (8ج)، قم: انتشارات هجرت.
قرشی، ابی‌زید محمد ‌بن ‌ابی‌الخاطب (1419ق، 1999م). جمهرة اشعار العرب فی الجاهلیة و الاسلام (2ج)، محقق: محمد علی هاشمی، دمشق: دارالعلم، بیروت: دارالشامیة.
قمی، علی بن ابراهیم (1367). تفسیر قمی، )2ج)، قم: دارالکتاب.
گنابادی، سلطان محمد (1372). بیان السعادۀ فی مقامات العبادۀ، (14ج)، مترجم: خانی رضا و حشمت­الله ریاضی، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور.
مدرسی، سیدمحمدتقی (1419ق). من هدی القرآن، (18ج)، تهران: دارالمحبی الحسین.
مصطفوی، حسن (1360). التحقیق فی کتاب القرآن الکریم، (14ج)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مقدی قیومی، احمد بن محمد (1405ق). مصباح المنیر، (2ج)، قم: دارالهجره.
میبدی، رشیدالدین (1371). کشف‌الاسرار و عدۀ‌الابرار، (10ج)، تهران: انتشارات امیرکبیر.
واسطی زبیدی، محب‌الدین (1414ق، 1994م). تاج‌العروس من جواهر القاموس، (20ج)، محقق: علی شیری، بیروت: دارالفکر.